سه تار امروزی علی‌رغم نامی كه از گذشته برایش به یادگار باقی مانده دارای چهار وتر است، كه به چهارگوشی در انتهای دسته ساز متصل می گردند. وترهای سه تار از بالا به پایین بدین ترتیب هستند؛
- وتر بم با سیمی به قطر تقریبی۳۵- ۲۵ میكرون از جنس برنج.
- وتر مشتاق(زنگ) با سیمی به قطر تقریبی۲۰ ـ ۱۸ میكرون از جنس فولاد.
- وتر زیر با سیمی به قطرتقریبی ۲۰ ـ ۱۸ میكرون از جنس برنج.
- وتر حاد با سیمی به قطر تقریبی ۲۰ ـ ۱۸ میكرون از جنس فولاد.
چنین به نظرمی‌رسد، اضافه شدن چهارمین وتر به سه تار توسط مشتاق علیشاه را ، برای اولین بار نوازنده برجسته سه تار ابوالحسن صبا بیان نموده باشند. به نظرمی‌رسد دیگر منابعی كه این مسأله را ذكر كرده اند همگی ازهمان روایت شفاهی صبا نقل قول كرده اند. به احتمال قریب به یقین صبا نیز خود از استادانش _ میرزا عبدالله ودرویش خان_ این روایت را شنیده است.براین اساس تا سطح تحقیقات كنونی هیچ سند مكتوبی كه پیش ازاین منبع شفاهی ،در این موردسخنی ذكر كرده باشد وجودندارد ،روح‌الله خالقی نیز در كتاب سرگذشت موسیقی ایران با استفاده از عبارت” مشهور چنان است” به این مسأله می پردازد و البته روشن نمی كند كه روایت شفاهی را نیز از چه كسی یاكسانی اخذ كرده است.: “مشهور چنان است كه تا قبل از مشتاق علیشاه ساز سه تار دارای سه سیم بوده و سیم چهارم را مشتاق علیشاه كه خود آوازی دلنشین و سه تاررا به كمال می‌نواخته است به این ساز اضافه نموده ـ این سیم را اصطلاحاً در میان نوازندگان سه تار، سیم مشتاق نامیده می‌شود.”(خالقی۱۳۸۱ :۱۲۸). اگر چه در خصوص اضافه شدن وتر چهارم توسط مشتاق علیشاه تاكنون سند دست اول مكتوبی بدست نیامده است ولی با توجه به برخی از منابع مكتوب چون؛ طرائق الحقایق ورساله غرایب مبنی بر چیره دستی وخوش پنجه بودن وی در نوازندگی و خوش لحن بودن در خوانندگی كه صاحبان فن به استادیش اذعان داشته اند ،چندان بعید نمی نماید كه این ابداع توسط وی صورت گرفته باشد، و یا ممكن است كسی كه این سیم را به سه تار اضافه كرده به یاد و احترام وی این سیم را به نام او نامگذاری كرده باشد.
به هر روی چه این كه وتر فوق الذكر توسط مشتاق اضافه شده باشد را بپذیریم یا نپذیریم آنچه مهم است این است كه؛ این تغییر تا چه اندازه با ساختمان ساز ونیز موسیقی مورد نظر هماهنگ بوده است. پذیرش همگانی این تغییر _علی رغم ناهماهنگی با نام سه تار_ تا حد زیادی این مسأله را پیشاپیش روشن می كند . اما موضوع را از زاویه ای دیگر نیز می‌توان بررسی كرد.
از اصول بنیادی نوازندگی سازهای زهی ـ مضرابی موسیقی ایرانی، آن است كه هیچ گاه نغمه‌ای (تنی) به صورت تنها اجرا نمی‌شود بلكه همیشه با یك صدای واخوان پشتیبانی می‌شود «واخوان عبارت است از اجرای مداوم یك یا چند صدا در طول اجرای قطعه»(مسعودیه۱۳۸۳: ۱۲۹) چنانچه در نوازندگی تمام سازهای زهی ـ مضرابی( انواع تنبورو دوتار) در موسیقی معاصراقوام مختلف ایران، خراسان(شمال، شرق)، گلستان(تركمن و علی آباد كتول)، مازندران، كرمانشاه، آذربایجان(شرقی ،غربی) مشاهده می شود آن است؛ كه همواره یكی از سیمها وظیفه اجرای ملودی و سیم دیگركه معمولاً به فاصلة چهارم یا پنجم نسبت به سیم اول كوك شده نقش واخوان را به عهده دارد.
در نوازندگی سه تارمعاصر به شیوه قدما نیز مضراب به گونه‌ای نواخته می‌شود كه همواره هنگامی كه سیمی به ارتعاش در می‌آید سیم بالای آن به عنوان واخوان به ارتعاش در می‌آید.”با اضافه شدن سیم مشتاق در حقیقت سیم های سه‌تار متشكل از سه “دو تار” گردید. سیم حاد و زیر، سیم زیر و مشتاق ، سیم مشتاق و بم كه در اجرای نغمه بر روی یك سیم، سیم دیگر به عنوان واخوان عمل می‌نماید”(توكلی ۱۳۸۰: ۸۲)
نكته قابل توجه انتخاب محل قراردادن وتر چهارم(سیم مشتاق) است، برخلاف سیم‌های اول و دوم كه سیم واخوان در بالای دیگری قرار دارد ،سیم واخوان بم در پایین آن قرار گرفته است تا ضمن ایجاد امكان جدیدی برای سیم زرد، سیم بم نیز دارای واخوان گردد(در حقیقت سیم مشتاق همزمان با دو سیم به عنوان واخوان عمل می‌نماید). در این حالت در هنگام استفاده از سیم بم كه در موسیقی دستگاهی گاه به منظورهای ملودیك نیز مورد استفاده قرار می گیرد واخوانی برای نغمات وجود دارد، چرا كه طبق سنت نوازندگی سیم های مشتاق وبم در این مواقع به صورت جفت مورد استفاده قرار می گیرند از این روی واخوان نغمات سیم بم همیشه ثابت نبوده ومتناسب با هر پرده تغییر می كند ،این مسأله همچنین در هنگام اجرای ملودی برروی این سیم به منظور صدا دهی بهتر سیم بم و نیز امكان استفاده از كوك های متنوع به منظور ایجاد فضاهای صوتی جدید در نواختن دستگاه ها را فراهم آورده است.
بر اساس منابع مكتوب چنین به نظر می رسد؛ برای اولین بار مهدی قلی هدایت در كتاب مجمع الادوار از كوك های مختلف وتر های سه تار برای نواختن موسیقی ردیف – دستگاهی نام برده است .او از نوزده كوك مختلف به عنوان فروعات شش كوك اصلی یاد كرده است (شش كوك اصلی عبار تند از : چهار گاه ، سه گاه ،شور، نوا ،همایون، راست پنجگاه)
وی برای نواختن دستگاه ماهور از چهار كوك مختلف نام می برد ؛
- به تر تیب: سیم بم ، سیم مشتاق ، سیم سل ، سیم دو
- كوك چهار گاه :دو ،دو سل، دو
- كوك ترك چپ كوك : فا ، سی بمل ،سل ،دو
- كوك ماهور چپ كوك : سی بمل، سی بمل، فا ،دو
- كوك شور: فا ،دو ،سل، دو **(پور عیسی ،۱۳۹۰ ،۴۹)
این بدعت (اضافه نمودن چهارمین وتربه سه تار ) گر چه در ظاهر به نظر امری بسیار ساده می آید ، اما مشاهده می كنیم تاچه حدّ این نوآوری با موسیقی هماهنگی داشته و قابلیت صدا دهی ساز سه تار را گسترش و امكانات جدیدی را در اختیار نوازنده به منظور بیان ایده های موسیقیایی قرار داده است.
احمد صدری
پی نوشت:
- * برای اطلاع بیشتر درخصوص شرح احوال مشتاق علیشاه به منابع مكتوب دست اول زیر مراجعه كنید ؛
- طرایق الحقایق، معصوم علیشاه شیرازی، سنایی، تهران، بدون تاریخ
- غرایب، میرزا محمدحسین” رونق علیشاه كرمانی ، خانقاه نعمت اللهی، تهران،۱۳۵۲
- دیوان مشتاقیه، میرزا محمد تقی”مظفرعلیشاه”، خانقاه نعمت اللهی، تهران،۱۳۴۷
- **برای اطلاع بیشتراز تنوع شیوه های كوك قدیم وجدید تار وسه تار به متن بروشورو آلبوم: شیوه های نوین كوك سه تار اثر استاداحمد عبادی، انتشارات سروش مراجعه كنید.
كتاب نامه:
- توكلی، فرشاد، فصلنامه ماهور، مؤسسه فرهنگی ـ هنری ماهور، تهران،ش ۱۴، ۱۳۸۰ .
- خالقی، روح الله، سرگذشت موسیقی ایران، ویرایش ۲، مؤسسه فرهنگی ـ هنری ماهور، تهران، ۱۳۸۱.
- مسعودیه، محمدتقی، مبانی اتنوموزیكولوژی، سروش، تهران، چاپ دوم ،۱۳۸۳.
- پورعیسی،سمن، ماهور به قلم مخبرالسلطنه، فرهنگستان هنر، تهران ، ۱۳۹۰.
افزودن دیدگاه جدید