کوک و اعتدال در موسیقی بخش دوم

سیستم­ های کلاسیکِ کوک

این مقاله به توضیح مباحث عمومی در مورد سیستم های کوک و اعتدال فواصل موسیقی می پردازد؛ و حاوی اطلاعاتی است که برای فهم مبانی نظری موسیقی ایرانی الزامی است. این مقالۀ دنباله دار توسط نیکولاس تمپرلی نوشته و در دانشنامۀ بریتانیکا درج و توسط طینوش بهرامی به فارسی برگردانده شده است.​

از دو سیستم یونان باستان که عمدتاً در قرون وسطی استفاده می­شد، کوک فیثاغوری، تمام پنجم­ها را کاملاً همخوان می­کند. در نتیجه، تمام سوم­ها و ششم­های بزرگ به مقدار ۲۲ سنت بزرگتر[۱] یا به نسبت ۸۱:۸۰، بالاتر از حد ملایم هستند. این مقدار فاصله، کُمای سینتونیک (Syntonic) یا هم بسامد نامیده می‌شود و زمانی که نت‌های آن‌ به طور همزمان به صدا در می‌آیند، فاصله به شدت ناسازگار صدا می­دهد. در محدودۀ وسعت صوتی [گاموت Gamut] که در قرون وسطی استفاده می­شد، فاصلۀ سوم یا ششم بزرگ به مقدار یک کُما ناکوک بود؛ با ضربان بین ۶ تا ۳۲ بار در ثانیه. سیستم فیثاغوری، با وجود اختلال در کوک فواصل یادشده، از نظر ملودیکی اعتدالی رضایت بخش است.

جدول ۱: مقایسۀ چهار سیستم کوک اصلی

جدول ۱ اندازه­ی پرده و نیم پرده را در چهار سیستم کوک اصلی مقایسه می‌کند. کوک فیثاغورثی باعث می‌شود که هر پنج تُن کامل (فواصل پرده در گام دیاتونیک) برابر با ۹:۸ (۲۰۴ سنت) و هر نیم‌ پرده برابر با ۲۵۶:۲۴۳ (۹۰ سنت) باشند. اندازه‌ی نیم‌­پرده‌ در این سامانه­ی کوک به‌طور قابل‌توجهی کمتر از نصف اندازۀ پرده است؛ اما این امر به صورت در خور اعتنایی ملودی را ناملایم نمی­کند.

سامانه ­ی کوک بطلمیوسی، که اغلب به اشتباه کوک "ژوست"[۱] نامیده می­شود، یکی از پنجم­ها (D-A) را قربانی می­کند؛ و آنرا از نسبت ساده­تر ۳:۲ به ۴۰:۲۷ تغییر داده و به مقدار یک کُما بم­تر (کوچک­تر) می­کند. مزیت این سیستم این است که تمام سوم­های بزرگ، واقعی و یا "کوک" هستند، همانطور که همه ششم های بزرگ به جز F-D که مانند کوک فیثاغورثی به نسبت۲۷:۱۶ (به جای ۵:۳) کوک شده است. در این سیستم تریاد D-F-A کاملاً غیرقابل استفاده است، اگرچه سایر تریادهای مورد استفاده کاملاً کوک هستند[۲]. برای ملودی، این سیستم دارای اشکالی است که از دو اندازه مختلف برای فاصلۀ پرده استفاده می­کند: C-D، F-G و A-B پرده­های بزرگ هستند (۹:۸، یا ۲۰۴ سنت)، و D-E و G-A تُن­های کوچک هستند (۱۰:۹، یا ۱۸۲ سنت). تفاوت قابل توجه است بدون اینکه به اندازه­ای بزرگ باشد که نشان دهد آنها دو فاصله عمداً متمایز هستند. خواندن اولین جملۀ آهنگ "سه موش کور"، با نُت میانی بسیار بزرگ، به سختی می­تواند رضایت بخش به نظر برسد[۳]. اگرچه سیستم کوک ژوست توجه بسیاری از نظریه پردازان را به خود معطوف کرده است، اما معایب آن به حدی زیاد است که تردید وجود دارد که آیا این سیستم هرگز به طور قطع در موسیقی چندصدایی اعمال شده است یا خیر. برخی از انواع اعتدال ممکن است مدتها قبل از اینکه به صورت مکتوب توصیف شوند به صورت تجربی به کار گرفته شده باشند. افزوده شدن پنج نت کروماتیک (کلیدهای سیاه پیانو) در طی چندین قرن، که گام کروماتیک کامل را ارائه می‌دهد، مطمئناً هیچ کمکی به بهبود و تسهیل کوک فیثاغورثی یا بطلمیوسی نمی‌کند.

جدول ۲: مقایسه هارمونیک چهار سیستم کوک اصلی

جدول ۲ انحراف چهار سیستم کوک اصلی را از کوک "ایده­ آل" فواصل اصلی نشان می­دهد. استفاده از نت‌های کروماتیک در هر سیستم، ‌پنجم‌های درست (کوک) و در عوض سوم‌ها و ششم‌های نادرست بیشتری به آن اضافه می‌کند. مزیت­ های سیستم کوک ژوست نسبت به کوک فیثاغوری فقط در آکوردهایی که از کلیدهای سفید پیانو تشکیل شده­اند، تجربه می­شود؛ اما با توسعه­ی هارمونی و افزایش استفاده از نت­های کروماتیک، هر دو سیستم کوک فیثاغوری و بطلمیوسی رضایت بخشی خود را به طور فزاینده­ای از دست می­دهند.

کوک و اعتدال بخش سوم