محمدامین علیزاده مهر ۱۳۹۱
وبلاگ جامعه شناسی موسیقی
http://academytarane.blogfa.com/
بررسی علمی موسیقی اقوام و ملل را اصطلاحاً اتنوموزیکولوژی Ethnomusicology می نامند. لغت اتنوموزیکولوژی از ترکیب سه واژۀ«اتنو» Ethno، موزیک«Music» و «اُلوژی» Ology تشکیل شده است. واژۀ اتنو مشتق از کلمۀ یونانی«اتنوس» Ethnos است به معنی گروه، جمعیت، توده، ملت، قبیله، طبقه اجتماعی و غیره؛ کلمه موزیک یا موسیقی از کلمۀ یونانی موزیکه گرفته شده؛ و اُلوژی به معنی شناخت هر علم و یا هر شاخه ای از آن است. (نتل، ۱۳۶۵: ۵).
موسیقی شناسی تطبیقی یا اتنوموزیکولوژی به عنوان بخشی از موسیقی شناسی سیستماتیک تاکنون درایران ناشناخته باقی مانده است.(مسعودیه، ۱۳۶۵: ۱۱).
اتنولوژی که ترجمه فارسی آن مردم شناسی است، نیز از این لغت یونانی اشتقاق می یابد. اتنوموزیکولوژی و اتنولوژی، با وجود رابطه درونی، نسبت به هم تمایز دارند؛ مردم شناسی در اصل تنها به مطالعه خصایص فرهنگی قبایل یا ملل بدوی اکتفا می کند و ملل متمدن یا فرهنگ های پیشرفته را مدنظر قرار نمی دهد، در حالی که اتنوموزیکولوژی می کوشد موسیقی همه فرهنگها را چه بدوی و چه پیشرفته بررسی نماید.(همان، ۱۳۶۵: ۱۴)
آلن مریام از کتاب انسان شناسی موسیقی،اتنوموزیکولوژی را چنین تعریف می کند. « اتنوموزیکولوژی عبارت از مطالعۀ موسیقی در قالب همۀ شئون فرهنگی است، بدین معنا که هم شناخت موسیقی و هم شناخت مردم را در بر دارد» (همان: ۱۵)
مفهوم اتنوموزیکولوژی ظاهراً اولین بار به وسیله پاپ کونست(jaap kunst 1891- 1960) عنوان شده است. به عقیده کونست اتنوموزیکولوژی یا موسیقی شناسی تطبیقی عبارت است از: «بررسی موسیقی سنتی و سازهای موسیقی کلیۀ فرهنگها از بدوی ترین تا پیشرفته ترین آنها... علاوه بر این اتنوموزیکولوژی ، جامعه شناسی موسیقی و چگونگی تأثیرپذیری متقابل فرهنگ ها را در یکدیگر نیز تحقیق می کند.» (همان).
تاریخ اتنوموزیکولوژی History of Ethnomusicology
از نظر تاریخی سابقه علم موزیکولوژی به قرن هیجدهم باز می گردد. ژان ژاک روسو اولین پژوهشگر غربی بود که در کتاب فرهنگ موسیقی Dictionaire de Music (1768) قسمت هایی را به موسیقی اقوام و ملل مختلف از جمله چینی، سرخ پوستان و... ایرانیها اختصاصی داد بعد از آن بسیاری از سیاحان، مورخان، و مسیونرهای مذهبی اروپائی در مسافرت هائی که به سایر نقاط دنیا می کردند به آوازها و آهنگهائی بر می خوردند که برای آنان جالب بود و ایشان دریافت های خود را از موسیقی ملل- به گونه ای که برای مردم مغرب زمین قابل فهم و درک باشد- نت نویسی و تشریح می کردند و به ارمغان می آوردند(خوش ضمیر، ۱۳۶۵: ۵)
- در زمینۀ اتنوموزیکولوژی فعالیت های پراکنده و غالباً سطحی تا نیمه اول قرن بیستم ادامه داشت اما از این پس فعالیت و رشد حقیقی این رشته آغاز شد و پس از جنگ جهانی دوم چنان شتابی به خود گرفت که شاید نظیرش در هیچیک از علوم مشهود نباشد. بسیاری از دانشگاهها و مؤسسات معتبر دنیا کلاسهای خاصی را به این رشته نوین اختصاص دادند و انتشارات وسیعی درزمینه اتنوموزیکولوژی انجام پذیرفت که غالب آنان اختصاص به موسیقی غیر غربی و فرهنگ های بومی داشت(همان : ۶).
- اتنوموزیکولوگ در گذشته به کسی اطلاق می شد که در زمینه موسیقی فرهنگ غیر غربی و در محدودۀ کوچک تر موسیقی محلی اروپائی پژوهش می کرد.
- موزیکولوژی در برگیرنده ای رشته ای است که موسیقی شهری مکتوب در غرب را مدنظر دارد و آنرا به صورت علمی و عینی مورد بررسی قرار می دهد. (همان : ۹)
- اتنوموزیکولوگ از یک طرف یک «موسیقی شناس» است که موسیقی غیرغربی را مورد بررسی قرار می دهد، و از طرف دیگر همچون مردم شناسی است که بجای توجه به تمام پدیده های فرهنگ شهری، فقط به موسیقی فرهنگ های غیرغربی می پردازد.
- اتنوموزیکولوژی بیشتر بر اساس روشهایی که در اتنوموزیکولوژی و مردم شناسی بکار گرفته شده، بنیاد گردیده و از این طریق به اسلاف خود(موسیقی و مردم شناسی) خدماتی نموده است.(همان : ۹و ۱۰)
- موسیقی علمی اروپا همیشه در حال تبادل ماتریال با موسیقی محلی محیط جغرافیای خود بوده و تأثیرات موسیقی قاره های دیگر نیز بر موسیقی اروپائی شاید بیش از آن باشد که تاکنون عموماً ذکر گردیده است.
- می توان پذیرفت که مبادله ماتریال و ایده های موزیکال موسیقی فولکلور با موسیقی مکتوب قرون وسطی امری اجتناب ناپذیر بوده است.
- ژوزف ماری آمیو، کشیش فرانسوی، طی سالها اقامت در چین، موسیقی چین را بررسی نموده و نتیجه مطالعات خود را در سال ۱۷۷۹ منتشر کرده است.
آندره گیوم ویلوتو در سال ۱۷۹۸ فرهنگ موسیقی مصر را مورد مطالعه قرار داد و بعد از ایشان باید گئورک کیزه وتر (۱۷۷۳- ۱۸۵۰) و الکساندر کریستیانویچ مهم ترین محققانی خواند که به تحقیق دربارۀ موسیقی غرب پرداخته اند.(مسعودیه، ۱۳۶۵: ۱۸).
اولین بررسی های اتنوموزیکولوژی به موسیقی هایی بدوی اختصاص دارند. از جمله اولین تحقیقات در این زمینه مقاله ای از کارل اشتومف(۱۸۴۸- ۱۹۳۶) که در سال ۱۸۸۶ نوشته شده است، در این مقاله برای اولین بار موسیقی بومیان بلاکولای آمریکا مورد بررسی قرار می گیرد.(همان: ۱۹ و۱۸)
بررسی های اشتومف به وسیله شاگردان او ادامه می یابد. از جمله شاگردان او دو شخصیت برجسته را باید نام برد، یکی اریش موریتس فون هورن بوستل (۱۸۷۷- ۱۹۳۵) و دیگری کورت زاکس(۱۸۸۱- ۱۹۵۹).
شاگردان کارل اشتومف مکتب موسیقی شناسی تطبیقی برلن را تأسیس می نمایند.(همان: ۱۹)
گسترۀ اتنوموزیکولوژی
- از نظر علمی می توان گفت که اتنوموزیکولوژی اساساً با سه نوع موسیقی سروکار دارد که الف: از مشخصات مهم این رشته پرداختن به موسیقی جوامعی است که در مرحلۀ بدوی زندگی می کنند و بر اثر بی سوادی نتوانسته اند زبان خود را بوسیله خواندن و نوشتن توسعه دهند.(همان : ۱۲و ۱۳)
ب: دومین دسته از مردمانی که موسیقی آنان در محدودۀ اتنوموزیکولوژی بررسی می شود فرهنگ های پیشرفته آسیائی و آفریقای شمالی نظیر ایران، چین، ژاپن، جاوه، بالی، جنوب غربی آسیا، هند و کشورهای عربی است. این کشورها دارای موسیقی رشد یافته قابل مقایسه با تمدن غربی هستند که مشخصات و رشد سبک پیچیده موسیقی آنان باعث به وجود آمدن نت نویسی، تئوری و حرفه موسیقی شده است. این فرهنگ ها در طول قرون کتابهایی در زمینه موسیقی ارائه داده اند که شناسایی و بررسی آن از نظر تاریخی به همان گونه قابل بررسی است که موسیقی غرب(همان : ۱۳و ۱۴)
- دسته سوم که مورد قبول بعضی از اتنوموزیکولوژگ ها نیست، موسیقی فولکلور نامیده می شود که آن را در فرهنگ های پیشرفته می توان جزو موسیقی سنتی سینه به سینه محسوب نمود. بنابراین نه تنها فرهنگ غرب دارای موسیقی فولکلوراست بلکه بسیاری از فرهنگ های آسیائی نظیر ایرن، چین و ژاپن و غیره نیز دارای این نوع موسیقی می باشند، ولی تحقیق در مورد آنان به اندازۀ موسیقی فولکلور اروپائی انجام نشده است.(مسعودیه، ۱۳۷۵ :۱۴)
در دیدگاهی کلی تر می توان مباحث اصلی اتنوموزیکولوژی را چنین مطرح کرد:
الف. موسیقی فرهنگ های بدوی
ب. موسیقی محلی یا بومی
ج. موسیقی سنتی یا هنری فرهنگ های پیشرفتۀ غیر غربی
تقریباً همه فرهنگ های پیشرفته علاوه بر موسیقی سنتی، دارای موسیقی محلی و موسیقی مذهبی اند. نتیجتاً لازم است موسیقی مذهبی فرهنگهای پیشرفته نیز به تقسیم بندی اضافه شود.(مسعودیه، ۱۳۶۵: ۱۵).
اتنوموزیکولوژی از لحاظ سیستماتیک مباحث ذیل را در بردارد:
۱- پیدایش یا مراحل ابتدایی تکامل موسیقی
۲- رابطه موسیقیایی غیر غربی در هر سطح فرهنگی با موسیقی غرب
۳- سیستمهای تُنال
۴- موسیقی و اساطیر
۵- سازها و سیستماتیک آن ها
با توجه به مباحث گذشته، می توان کلیه مباحث اتنوموزیکولوژی را در سه محور خلاصه کرد:
الف: تجزیه و تحلیل موسیقهای غیرغربی
ب: بررسی موسیقی در قالب همه شئون فرهنگی
ج: تاریخ موسیقی فرهنگ های غیرغربی بر مبنای منابع و مأخذ موجود.(همان: ۱۶).
پدر علم اتنوموزیکولوژی
با وجود تحقیقات ارزندۀ اشتومف، که در اصل ادامۀ مطالعات هرمان فون هلمهوتز(۱۸۲۱- ۱۸۹۴) به حساب می آید، این الکساندر جود الیس(۱۸۱۴- ۱۸۹۰) دانشمند انگلیسی است که به عنوان پدر علم اتنوموزیکولوژی معروف است. این معروفیت خصوصاً به دلیل مقاله ای است از او مربوط به سال۱۸۸۴. این مقاله یک سال بعد تصحیح شد و با عنوانی جدید انتشار یافت.
On the musical scales of variousnations- journal of the society of Arts(1885)
- الیس در این مقاله فواصل اصوات در مدهای یونان قدیم، ایران، کشورهای غربی، هندوستان، جاوه، ژاپن، چین و غیره را اندازه گیری نموده و با یکدیگر مقایسه می کند. اندازه گیری فواصل اصوات در این مدها مبتنی بر تقسیم اکتاو به ۱۲۰۰ سنت است. تقسیم اکتاو به ۱۲۰۰ سنت که امروز مبنای اندازه گیری فواصل را تشکیل می دهد، از ابتکارات اوست.(مسعودیه، ۱۳۶۵: ۱۹).
چند نظریه دربارۀ اتنوموزیکولوژی
از سال ۱۹۵۰ چندین مقاله در تشریح و تشخیص حدود اتنوموزیکولوژی نوشته شده است. این مقالات نظراتی ضد و نقیض ارائه می دهند، اما آنقدر که مبحث در مورد مسائل درونی این رشته مورد توجه نویسندگان مقالات قرار دارد، مسائل بیرونی آن اختلاف نظر چندانی را بر نمی انگیزد، و صرف نظر از چند مورد ناچیز، همگی درباره چهارچوب کلی اتنوموزیکولوژی نظراتی مشابه دارند. اغلب اتنوموزیکولوژگ ها این مسأله را پذیرفته اند که تمام فرهنگ های جهان از جمله فرهنگ غربی را در حیطۀ مطالعاتی خود بگنجانند، ولیکن اولویت مطالعۀ موسیقی غیرغربی و فولکلور مورد تائید همگی آنان است.( نتل،۱۳۶۵ :۱۴و ۱۵)
از عقاید استثنایی می توان یکی نظریه پاپ کونست(۱۹۵۹) را ذکر کرد که تأکید دارد بر اهمیت سنت سینه به سینه اتنوموزیکولوژی به عنوان یک پدیده مشخص. دیگری کورت زاکس است که در یکی از فصول کتاب خود دربارۀ اتنوموزیکولوژی(زاکس۱۹۵۹) نظر می دهد که موسیقی فرهنگ های بیگانه از جمله مواردی است که می باید در موزیکولوژی تطبیقی(اصطلاح اولیه برای رشته اتنوموزیکولوژی) مورد بررسی قرار گیرد.
ماریوس اشنایدر آلمانی(۱۹۵۷)که پایه کار را بر روش تطبیقی قرار داده معتقد است که رشته اتنوموزیکولوژی مخصوص فرهنگ های غیر اروپایی است.
رودس Rudes(1956) نیز سعی دارد که همین نظریه را تأئید نماید(همان ۱۵)کولینسکی (۱۹۶۷: ۱- ۲) معتقد است نباید رشته اتنوموزیکولوژی را محدود به مطالعه منطقه جغرافیایی خاصی نمود و اذعان می کنند که این رشته حامل نظراتی است که از مطالعه بسیاری فرهنگهای مختلف به دست آمده، که موسیقی غربی نیز جزء آن است. (همان :۱۵).
مریام(۱۹۶۰) تأکید بر لزوم بکارگیری روش های اتنوموزیکولوژی در طرح جهانی دارد. سیگر(Seeger) (اتنوموزیکولوژی از کدام دیدگاه؟) معتقد است که تاریخ موسیقی می بایستی با مفهومی گسترده تر به کار گرفته شود و نام تاریخ شناسان می باید با ذکر تخصصشان قید شود. مثلاً تاریخ شناسان موسیقی چین(همان) .
- بالاخره چیس chase(1958: 7) اتنوموزیکولوژی را «شناسایی موسیقی بشر امروزین» تعریف می کند که در نتیجه موسیقی غربی نز جزو آن بشمار می آید.
- مریام(۱۹۶۰: ۱۰۹- ۱۱۰) به شش نکته مهم اشاره می کند که در مطالعه فرهنگ موسیقایی علاوه بر خود موسیقی به آنها باید توجه شود:
۱- سازها ۲- کلام آوازها ۳- چگونگی و طبقه بندی محلی موسیقی، ۴- نقش و موقعیت موسیقی دان، ۵- عملکرد موسیقی در رابطه با سایر جنبه های فرهنگی، ۶- موسیقی به عنوان یک فعالیت اجتماعی خلاق.
- مریام همچنین بر مطالعه در محل تأکید دارد و معتقد است که این امر مؤثر به اتنوموزیکولوگ کمک می کند تا ضمن جمع آوری مواد اولیه شاهد عینی سلوک و رفتارهای ناشی از فرهنگ مورد نظر نیز باشد. (همان:۱۶)
- حال می توان موضوع را چنین عنوان کرد که پژوهشگر به جای اینکه با حضور درمحل، جمع آوری موسیقی و تحقیقات را خود شخصاً انجام دهد، می تواند از توضیحات و جمع آوری مطالب توسط محقق بومی به عنوان پایه کار خود استفاده نماید. به عنوان مثال پژوهشهای محلی یک خارجی در کنگو می تواند جای خود را با تحقیقات یک کنگوئی روی موسیقی کنگو عوض کند.
مریام اذعان کرده است که «شناخت مقدماتی موسیقی بستگی دارد به شناخت فرهنگ مردم بومی آن سرزمین» (همان ۱۷).
- اتنوموزیکولوژی- چه در تئوری و عمل- رشته ای است مربوط به شناسائی موسیقی جهان که پژوهشگر از نظر تشریح و مطالعه تطبیقی می بایستی موسیقی خارج از فرهنگ خود را مورد مطالعه قرار دهد. مطالعه در محل یا مطالعه و تجزیه و تحلیل آرشیو مربوط به محل، ساختار موسیقی و سابقه فرهنگی آن، مقایسه موسیقی ها در سطح وسیع یا در حیطۀ تخصص جهت نشان دادن تحول یک موسیقی و تأثیر فرهنگهای دیگر بر آن، فراگیری همزمانی(synchronic) و ناهمزمانی(diachronic) همگی مربوط به این رشته هستند و هرکدام به نوبه خود مهم تلقی می شوند، بدیهی است که یک محقق باید در هر نوع بررسی اصولی و ارزشیابی عینی از قضاوت بر مبنای سابقه فرهنگی خود پرهیز کند، نکته دیگر اینکه باید توجه داشت که در تمام فرضیه های عرضه شده، موسیقی به عنوان بخش مهمی از فرهنگ شناخته شده است.(نتل، ۱۳۶۵: ۱۸).
روند تاریخی اتنوموزیکولوژی
- نوشتن یک تاریخ قطعی برای اتنوموزیکولوژی که هنوز رشته ای نوپاست و اغلب بنیانگذاران آن حیات دارند کاری است بس مشکل.
با این که معمولاً اتنوموزیکولوژی را رشته ای جدیدتر از موزیکولوژی تاریخی می دانند لیکن هر دو این رشته ها، از نظر مفهوم امروزین نام آنها در یک دهه پایه گذاری گردیدند. قاعدتاً عقیده بر این است که موزیکولوژی باانتشار فصلنامه علم موسیقی-(viertel jahrschrift fuvnvsikwissenschaft) توسط فیلیپ اسپیتا Philip Spitta، فردریک کریساندرFriedrich Chrysander و گویدو آدلر Guido Adler شروع شد. این محققین بین تاریخ موسیقی و علم اتنوموزیکولوژی که از حیث تحقییق و برخورد علمی غنی تر بود تفاوت خاصی قائل بودند. علم اتنوموزیکولوژی بنا به عقیده آنان نه تنها دربرگیرنده تحلیل تاریخی موسیقی غربی بود، بلکه به طور همزمان شامل جنبه های مختلف«موسیقی شناسی سیستماتیک» از قبیل تئوری موسیقی، اکوستیک، روانشناسی موسیقی، و شناخت موسیقی فرهنگ های غیرغربی نیز می شد. شماره دوم مجله فصلنامه علم موسیقی در حقیقت دارای مقاله مهمی بود در اتنوموزیکولوژی: تحقیق کارل اشتومف Carl Stympf در مورد آوازهای سرخ پوستان بلاکولاBella Coola (اشتومف۱۸۸۶) کاری بود که بسیاری عقیده دارند اولین اثر چاپ شده در زمینه اتنوموزیکولوژی است که استیل موسیقی یک قبیله را از نظر ساختار(sructure) گام و ملودی مورد بررسی قرار می دهد. (نتل ،۱۳۶۵ :۲۰و ۲۱).
- پاپ کونست(۱۹۵۹: ۲- ۳) ترجیح می دهد به جای اشتومف، ایج. الیسA.J.Ellis را به عنوان اولین پایه گذار اتنوموزیکولوژی معرفی نماید. بیشتر آثار الیس(الیس۱۸۸۵) از نظر زمانی به کارهای اشتومف نزدیک است و او هم تقریباً همزمان با اشتومف مسأله تفکیک موزیکولوژی تاریخی اتنوموزیکولوژی را عنوان می نماید. به نظر کونست، اهمیت کار الیس از این نقطه نظر است که نامبرده برای اولین بار مسأله تقسیم بندی یک پرده به صد قسمت مساوی را عنوان می کند، نه از این نظر که فرهنگ یا استیل موسیقی به خصوصی رامورد بررسی قرار دهد. به هر جهت هرکدام از این دو محقق را بخواهیم پایه گذار اتنوموزیکولوژی بخوانیم، شروع این رشته به حدود۱۸۸۰، یعنی همان زمانی برمی گردد که مسأله موزیکولوژی تاریخی نیز عنوان می شود. (همان : ۲۱).
- اتنوموزیکولوژی علمی نیست که از یک رشته بخصوص سرچشمه گرفته باشد، بلکه حاصل یکسری از رشته ها، روش ها و تحقیقاتی است که اتفاقاً بیشتر از نتیجه مطالعه موسیقی فرهنگ غیر غربی حاصل شده باشد.
- از تلفیق تعداد زیادی روش ها و فعالیت های مختلف افراد، رشته اتنوموزیکولوژی به عنوان رشته ای بامتدولوژی متمرکز بوجود آمد. ما نمی توانیم بگوئیم که زمینه بخصوصی باعث به وجود آمدن این روش یا رشته شد. رشته ای که هدف وسیعی چون شناخت موسیقی جهانی و دریافت فرهنگی آن را دارد می بایستی از تجربیات، زمینه ها، و شناخت های متعددی برخوردار باشد. این تنوع زمینه ها در اتنوموزیکولوژی حتی اگر اغلب اوقات مانع ارتباط روش بین آنان شده باشد، اما در عمل باعث شکوفایی بیشتر آن بوده تا کاستن از اهمیت قضیه.(همان: ۲۱ و۲۲).
- اهمیت اختراع ضبط صوت در جهت گسترش رشته اتنوموزیکولوژی انکارناپذیر است. درست از زمانی که این دستگاه اختراع شد، پژوهشگران علاقمند به موسیقی غیرغربی، شروع به ضبط موسیقی های مختلف نمودند. این عمل نه تنها باعث بجای ماندن موسیقی شد بلکه کمک نموده با جمع آوری آن بتوان مجموعه ای از مواد خام جهت تجزیه و تحلیل موسیقی فرهنگ های مختلف در دسترس داشت.(همان۲۲).
- در پایان قرن نوزدهم عمل ضبط صدا بر روی دستگاه با موفقیت تثبیت شد و این باعث گردید که بسیاری از افراد علاقه مند به موسیقی، آهنگهای نزدیک به فرهنگ های خود را که گاهی با آن سروکار داشتند، ضبط کنند. البته واضح بود که استعمار اقوام مختلف توسط غرب به آن حد رسیده بود که فرهنگ موسیقیایی این کشورها را تغییر داده و بسیاری از استیل های موسیقیایی را از بین ببرد. این امر در مورد اقوام اروپایی و آمریکای شمالی نیز صادق بود، چه این کشورها با سرعت به سوی شهرنشینی وصنعتی شدن پیش می رفتند و این خود باعث شده بودکه موسیقی سنتی محلی در خط نابود شدن قرار بگیرد.( نتل، ۱۳۶۵: ۲۳).
- فکر داشتن یک آرشیو جهت نگهداری، صوت برداری و طبقه بندی آهنگهای ضبط شده به صورت یکی از اصول رشته اتنوموزیکولوژی درآمد که با گسترش آن زمینه خاصی در رشته اتنوموزیکولوژی ایجاد شد. در رشته اتنوموزیکولوژی آرشیو به منزله آزمایشگاه برای رشته هایی است که بدون تحقیقات آزمایشگاهی نمی توانند امر خود را بگذرانند.
- اغلب آرشیوها دارای آهنگهای ضبط شده به عنوان اصل وجودی خود، و اطلاعات مختلف درمورد سابقه این آهنگ هاست.
لازم است کشورها به تهیه آرشیوها و کلکسیون های موسیقی همت ورزند و اطلاعات آهنگ ها را- نوع آهنگ- محل ضبط آن، محل شروع آهنگها، وجه تشابه با آهنگهای خارجی و داخلی- تاریخ و شعر و آواها و نت های آنها- بنویسند.
افزودن دیدگاه جدید