در جستجوی مفهوم درآمد در موسیقی دستگاهی ایران
بابک خضرائی
از معانی «درآمد»، مقدمه و سرآغاز است؛ ازجمله به مفهوم سرآغاز کلام آمده چنانکه توجه شنوندگان را جلب کند (دهخدا، ذیل واژه). درآمد در اصطلاح موسیقی دستگاهی گوشه یا قطعه‌ای است که آواز یا دستگاه با آن آغاز می‌شود و از مهم‌ترین بخش‌های دستگاه و معرف زمینه و لحن اصلی آن است. در نظام دستگاهی گوشه‌هایی که پس از درآمد می‌آیند، معمولاً مُد متفاوتی دارند، اما در پایان دستگاه معمولاً به زمینة درآمد بازگشت می‌شود. بر این اساس، مُد و لحن اولین درآمد نه‌تنها آغازگر دستگاه بلکه پایان‌بخش آن نیز هست و نام دستگاه، درواقع نام مُد اولین درآمد آن است؛ مثلاً دستگاه ماهور دستگاهی است که درآمد یا سرآغاز آن مُد ماهور یا به عبارتی، چنانکه در ادامه خواهیم دید، «آواز ماهور» است (← فرصت شیرازی، ص ۳۱؛ فرهت، ص ۴۶).
به‌روشنی نمی‌توان گفت که اصطلاح درآمد از چه زمانی در موسیقی ایران رایج شده است. در بخش پایانی رساله در بیان چهار دستگاه اعظم (ص۹۰)، که احتمالاً در قرن سیزدهم قمری تألیف شده، اصطلاح درآمد در کنار اصطلاح دستگاه دیده می‌شود؛ درحالیکه در بخش‌های پیشین، که درباره انواع شَدّ بحث شده، سخنی از درآمد نیست. شاید این فرضیه قابل‌طرح باشد که اصطلاح درآمد پس از رایج شدن مفهوم دستگاه کاربرد یافته است. البته در رسالات کهن اصطلاحاتی آمده که به سرآغاز آهنگ اشاره می‌کند ازجمله «سربند» (مراغی، ۳۴۲) و «سرخانه» (کوکبی بخارایی، ص ۶۰). در فرهنگ‌های همجوار هم چنین مفهومی وجود دارد، مثلاً در مجموعة شش‌مقام موسیقی تاجیک هم «سراخبار» سرآغاز خواندن و نواختن است (عبدالرشیداف، ص ۱۰۳) و در موسیقی دستگاهی آذربایجان هم اصطلاحات «مایه» (قسمت بم سرآغاز) و «برداشت» (بخش زیر سرآغاز) رایج است. گفتنی است اصطلاح درآمد در موسیقی آذربایجان معادل پیش‌درآمد در موسیقی ایران است (دورینگ، ص۵۱-۵۳؛ مهدی‌قلی هدایت، نوبت سوم، ص۸۳؛ گفتگو با فرهود صفرزاده، بهار ۱۴۰۰).
ممکن است تصور بعضی این باشد که اصطلاح درآمد فقط برای آغاز دستگاه به کار می‌رود، اما به نظر می‌رسد این اصطلاح در اصل به آغاز هر آواز اطلاق می‌شده است. منظور از آواز در اینجا همان مفهومی است که عمدتاً پیش از تدوین نظام هفت دستگاه و پنج آواز میرزاعبدالله مشهور بوده و ازجمله میرزاشفیع به آن اشاره کرده است، به این مفهوم که «آواز شامل مد (مثل شور یا افشاری یا بیداد) است که در آن علاوه بر عبارت‌هایی (شعری و غیرشعری) در معرفی و بیان حالت مد، قطعات ریتمیک متکی بر شعر (مانند کرشمه و مثنوی و چهارپاره و ساقی‌نامه)، قطعات متریک غیرشعری (مانند زنگوله و پیش‌زنگوله)، تحریر (مثل تحریر راگ)، پنجه (مانند پنجه مویه) و سایر تکنیک‌های سازی و چهارمضراب (مانند چهارمضراب دلکش) و رنگ نواخته می‌شود» (خضرائی ۱۳۹۷، ص ۹۱ ـ ۹۲). به این‌ترتیب در روایت‌های مختلف ردیف آوازی و سازی و نیز برچسب صفحات گرامافن قدیم، اصطلاحاتی چون درآمدِ شوشتری، درآمد خارا، درآمد نیریز، درآمد عراق، درآمد شکسته، درآمد دلکش، درآمد حسینی و غیره میتوان دید. یعنی میتوان گفت اصطلاح درآمد درواقع اصطلاحی برای آغاز یک آواز بوده (چون آواز شور و آواز شوشتری و آواز افشاری) و از آنجا که هر دستگاه مجموعه‌ای از چند آواز است (مثلاً دستگاه شور شامل آوازهای شور و شهناز و قرچه و غیره است) درنتیجه هردستگاه با درآمد یک آواز شروع می‌شده است و بعدها اصطلاح درآمد بیشتر برای شروع دستگاه به کار رفته و اصطلاحاتی چون «درآمد شوشتری» و از این قبیل قدری کمرنگ و تا حدی فراموش شده است.
موضوع دیگری که دربارة درآمد مطرح است تعدد آنهاست مثلاً می‌گویند درآمد اول و درآمد دوم و گاه بیشتر؛ چنانکه آواز افشاری در روایت علی‌اکبر شهنازی هشت درآمد دارد (وهدانی، ص۱۱۸ ـ ۱۲۱). به نظر می‌رسد عوامل اصلی این تمایزات را عمدتاً در دو موضوع دید:
۱. در بعضی موارد درآمدها به‌تدریج اوج می‌گیرند؛ به‌این‌ترتیب که مثلاً درآمد دوم از درآمد اول یک یا چند نت بالاتر می‌رود و درآمد سوم هم از درآمد دوم یک یا چند نت بالاتر دارد.
مثلاً صبا در ردیف ماهور برای سنتور برای عراق درآمد اول و دوم و سوم ذکر می‌کند. در این روایت (ماهور فا) درآمد اول عراق در محدوده‌ای از «دو» تا «فا» است؛ درآمد دوم به سل هم اشاره‌ای می‌کند و درآمد سوم تا لابمل بالا می‌رود (صبا ۱۳۷۸: ۱۴۲). در شکسته نیز سه درآمد داریم: درآمد اول شکسته (در ماهور فا) در محدودة «سل» تا «ر» است؛ درآمد دوم تا «فا» بالا می‌رود و درآمد سوم تا به «رکرن» بالای اینها اشاره می‌کند. دلکش نیز سه درآمد دارد: (در ماهور فا) درآمد اول دلکش از «فا» تا «رکرن» با اشاره‌ای به «می‌بمل» است. درآمد دوم به «فا» هم می‌رسد و درآمد سوم (در کرشمه‌اش) خود را تا «سل» هم می‌کشاند (صبا ۱۳۷۸: ۱۳۸ ـ ۱۴۰).
۲. گاه تمایز درآمدها در الگوهای ریتمیک و انگاره‌‌هاست.
مثلاً در روایت برومند از چهارگاه، در درآمد اول این انگاره و واریاسیون‌های آن زیاد دیده می‌شود (همه نمونه‌ها از نت‌نویسی طلایی ۱۳۷۶):
نت‌نویسی ۱
درحالیکه در درآمد دوم این انگاره (و واریاسیون‌های آن) مکرر آمده است:
نت‌نویسی ۲
و در درآمد سوم این انگاره‌ها (انگاره‌های پیش‌زنگوله و زنگوله):
نت‌نویسی ۱- ۳
نت‌نویسی ۲-۳
و در درآمد چهارم این انگاره و واریاسیون‌هایش بسیار دیده می‌شود:
نت‌نویسی ۴
گاهی هم تفاوت درآمدها حاصل دو عامل بالاست؛ مثلاً درآمدهای شور روایت برومند به‌تدریج اوج می‌گیرند و گستره صوتی درآمد اول از نت فا (زیر شاهد) تا نت دو است درحالیکه در درآمد پنجم (اوج) تا «فا» اکتاو می‌رسد و نت آغاز درآمد ششم (ملانازی) نت «رکرن» است که از زیرترین نت درآمد اول (دو) سه‌چهارم پرده زیرتر است و درعین‌حال الگوهای ریتمیک متنوعی (چون کرشمه و پنجه‌شعری) هم در درآمدهای مختلف میتوان دید؛ یعنی هم گسترهی صوتی درآمدها بالاتر می‌رود و هم الگوهای ریتمیک متنوعی عرضه می‌شود.
منابع (به شیوه دانشنامه جهان اسلام تنظیم شده است)
بابک خضرائی، «میرزاعبدالله، تدوین دوبارة دستگاه‌ها و ایجاد ابهام در مفهوم آواز» در فصلنامه‌ی موسیقی ماهور، سال بیست‌ویکم، شماره‌ی ۸۲، زمستان ۱۳۹۷ ش؛
ژان دورینگ، ردیف میرزاعبدالله برای تار و سه‌تار، تهران، ۱۳۸۵ ش؛
علی‌اکبر دهخدا، لغتنامه، تهران، ۱۳۳۰ ش؛
رساله در بیان چهار دستگاه اعظم، چاپ امیرحسین پورجوادی، در فصلنامه ماهور، شماره ۱۲، تابستان ۱۳۸۰؛
ابوالحسن صبا، دوره‌های سنتور اسنتاد ابوالحسن صبا، تهران، ۱۳۷۸ش؛
داریوش طلائی، ردیف میرزا عبدالله، نت‌نویسی آموزشی و تحلیلی، چاپ دوم، تهران، ۱۳۷۶ ش؛ عبدالولی عبدالرشیداف، «نقش سراخبار در سلسله شش مقام»، در نامه پژوهشگاه، ویژه‌نامه موسیقی تاجیکی، سال هشتم، شماره ۱۸، دوشنبه، ۱۳۸۸ ش؛ فرصت‌الدوله شیرازی، بحورالالحان، چاپ علی زرین قلم، تهران، ۱۳۶۷ ش؛
هرمز فرهت، دستگاه در موسیقی ایرانی، ترجمة مهدی پورمحمد، تهران، ۱۳۸۰ ش؛
نجم‌الدین کوکبی بخارایی، «رساله موسیقی»، در سه رساله موسیقی قدیم ایران، چاپ منصوره ثابت زاده، تهران، ۱۳۸۲ش؛
عبدالقادر مراغی، شرح‌ادوار، چاپ تقی بینش، تهران، ۱۳۷۰ ش؛
رضا وهدانی، ردیف سازی موسیقی سنتی ایران به روایت علی‌اکبر شهنازی، تهران، ۱۳۷۵ ش؛
مهدی قلی هدایت، مجمع‌الادوار، تهران ۱۳۱۷ ش.
افزودن دیدگاه جدید