این مقاله برای نخستین بار در کتاب «اسطوره‌ی صبا» به همت علی دهباشی در سال ۱۳۹۳ منتشر شده و اکنون با برخی اضافات و پاره‌ای اصلاحات در معرض دید علاقه‌مندان قرار گرفته است.
[لطفاً جهت ملاحظۀ تصاویر به ویژه نامه مراجعه فرمایید]
مقدمه
نام ابوالحسن صبا در اغلب حوزه‌های موسیقی ایرانی در قرن حاضر نامی آشناست. اسناد بهجامانده از فعالیت هنری وی در گستره‌ای بیش از سی سال با تنوع و دگرگونی‌های شکلی و محتوایی بسیار، از جمله مهم‌ترین منابع سیر تحولِ تفکر و اجرای موسیقی ایرانی است. آثار بهجامانده از صبا شامل کتاب‌های آموزشی و ردیف موسیقی ایرانی برای برخی سازها، تعدادی مقاله در زمینه‌ی تحلیل نظری موسیقی ایرانی و سازسازی، آنالیز موسیقایی برخی از تصانیف امیرجاهد (مندرج در چاپ دوم دیوان امیرجاهد)، دست‌نوشته‌ها (شامل برخی قطعات ردیف دوره‌ی سوم ویلن، بخش‌هایی از ردیف قدما، تعدادی از تصانیف و ضربی‌های قدیمی و مطالبی در خصوص بررسی نظری، و در بعضی موارد اجتماعی، پیرامون موسیقی ایرانی) و در نهایت آثار موسیقایی ضبط‌شده از اوست.
این آثار موسیقایی که بین سالهای ۱۳۰۷ تا ۱۳۳۶ شمسی ضبط شده‌اند را می‌توان به دو دسته‌ی صفحات گرامافن ۷۸ دور (مشهور به صفحات سنگی[۱]) و نوارهای ریل مغناطیسی تقسیم‌بندی کرد.
صفحاتی که می‌توان ساز صبا را در آنها شنید بین سالهای ۱۳۰۷ تا ۱۳۲۶ شمسی در هفت دوره ضبط شده و به یادگار مانده‌اند. در میان این آثار که از تنوع قابل بحثی برخوردار بوده و تنها نوازندگی ویلن و در برخی موارد خوانندگی صبا را دربر دارند می‌توان به نمونه‌هایی از تکنوازی بر پایه‌ی سنت ردیف، اجرای برخی نغمات موسیقی محلی گیلان، تکنوازی ویلن و همنوازی در ارکستر مدرسه‌ی عالی موسیقی وزیری (با رویکردی متفاوت به سنت قدیم موسیقی ایرانی)، ساخت و اجرای چند ترانه‌ی طنز و کمیک (فُکسترُت آش‌رشته، گلبندک و سالَک با صدا و ویلن صبا)، اجرای ترانه‌های عامیانه‌ی تهران از ساخته‌های مهرتاش با صدای بدیع‌زاده (شوفر، گل‌پونه، زالزالک و غیره)، جواب آواز اولین اثر آوازی ضبط‌شده در مایه‌ی بیات تهران (با صدای بدیع‌زاده)، برخی تصانیف طنز و جدی (با صدای فرح‌انگیز، پری آقابابف، بدیع‌زاده، تاج اصفهانی و ملکه برومند) و همراهی با ارکستر منتخب انجمن موسیقی ملی در اجرای تعدادی تصانیف جدی و پیش‌پرده‌های تئاتر (با خوانندگی بنان، ادیب، مرتضی احمدی وغیره) اشاره کرد.
صبا نمونه‌ی کاملی از رویکرد آزاداندیشانه به موسیقی ایرانی است. شاگرد برجسته‌ی سه‌تار میرزاعبدالله و درویش‌خان و آشنا به کمانچه‌نوازی قدیم (شاگرد باقرخان رامشگر)، پس از آشنایی با بیشتر سازهای موسیقی ایران، در کنار استادش وزیری به آموختن متدهای جدید و شیوه‌ی نوینِ وی روی می‌آورد و به اقرار کلنل بهترین شاگردش می‌شود. در همین ایام و در مأموریت رشت، تحت تأثیر موسیقی محلی گیلان قرار می‌گیرد و اندکی بعد راه خود را از استاد جدا می‌کند. به موسیقی مردمی و پاپ (در معنای مردم‌پسند) علاقه‌ی فراوان دارد و اولین آثار مستقلش را در این گونه‌ی موسیقایی ضبط می‌کند. بی‌شک باید صبا را در کنار بدیع‌زاده و مهرتاش از پیشگامان موسیقی مردم‌پسند ایرانی دانست علی‌رغم آنکه در همین ایام نیز وفادار به سنت‌های موسیقی ردیف دستگاهی ایران است. شاید همین روحیه‌ی آزاداندیش و متساهل صبا را بتوان علت اصلی پرورش شاگردان متعدد در زمینه‌های گوناگون موسیقی ایرانی دانست که به‌حق عنوان بزرگ‌ترین معلم موسیقی ایران در قرن حاضر برازنده‌ی نام اوست. قطعاً بررسی شخصیت هنری و دیدگاه‌های صبا در موسیقی ایران که بی‌شک از اهمیت فراوانی برخوردار است شایسته‌ی مجالی در خور و مجزاست، بدین سبب نگارنده در سطور زیر به بررسی اجمالی آثار ضبط‌شده از صبا بر روی صفحات گرامافن ۷۸دور به همراه برخی مستندات خواهد پرداخت.
دوره‌های ضبط آثار استاد ابوالحسن صبا بر روی صفحات گرامافن ۷۸دور (۱۳۰۷-۱۳۲۶ شمسی)
- کمپانی پُلیفُن، آلمان، ۱۳۰۷ شمسی: ضبط شده در تهران، به همراه ارکستر مدرسه‌ی عالی موسیقی؛
- کمپانی بِدافُن (بایدافن)، آلمان، ۱۳۰۸ شمسی: ضبط شده در تهران، به همراه ارکستر مدرسه‌ی عالی موسیقی؛
- کمپانی بایدافن (برچسب پارلوفن)، آلمان، ۱۳۱۰ شمسی: ضبط شده در تهران، به همراه ارکستر مدرسه‌ی عالی موسیقی؛
- کمپانی کلمبیا، انگلستان، ۱۳۱۲ شمسی: ضبط شده در تهران، به همراه ارکستر مشیر همایون شهردار و برخی آثار تکنوازی و همنوازی با پیانوی ضیاء مختاری؛
- کمپانی سودوا، سوریه، ۱۳۱۴ شمسی: ضبط شده در حلب؛
- کمپانی سودوا، سوریه، ۱۳۱۷ شمسی: ضبط شده در حلب؛
- کمپانی هیز مسترز ویس انگلستان، ۱۳۲۶ شمسی: ضبط شده در تهران، به همراه ارکستر منتخب انجمن موسیقی ملی.
- دوره‌ی اول : کمپانی پلیفن آلمان، زمستان ۱۳۰۷ شمسی
این مجموعه‌ی ضبط، دومین سری ضبط صفحات کمپانی پلیفن در تهران است که با استفاده از برق ضبط شده[۲] و دارای کیفیت صوتی مطلوبی است[۳]. نمایندگی کمپانی در ایران (تهران و کرمانشاه) موسسه‌ی تجارتی «عَذرا میرحکاک و اولاده» بود. قطر این صفحات ۲۷ سانتی‌متر با لیبل کاغذی زرد رنگ و مدت زمان تقریبی هر روی آن (هر ترَک صوتی) سهونیم دقیقه است. اولین آثار بهجامانده از مدرسه‌ی عالی موسیقی وزیری[۴] (افتتاح ۱۳۰۲ شمسی) در این دوره ضبط شده است. این آثار شامل برخی تکنوازی‌های وزیری، قطعات بی‌کلام و تصانیفی است که با صدای بانو روح‌انگیز ضبط شده است. در تمامی این آثار تکنواز [و ویلن] اول ارکستر مدرسه، ابوالحسن‌خان صباست ولی نمونه‌ای از تکنوازی ویلن وی در این صفحات ضبط نشده است. در زیر فهرست آثار ارکستر مدرسه (غیر از دو اثر تکنوازی وزیری) که صبا در میان اعضای دیگر ارکستر ویلن نواخته است به همراه نمونه‌هایی از برچسب این صفحات ارائه می‌شود.
فهرست آثار ارکستر مدرسه‌ی عالی موسیقی- زمستان ۱۳۰۷ شمسی- کمپانی پلیفن
| ردیف | شماره کاتالُگ صفحه | عنوان اثر | خواننده | نوازندگان |
| ۱ | V41606 | مارش مدارس | --- | ارکستر کوچک مدرسه |
| ۲ | V41607 | مارش ورزشکاران | --- | ارکستر کوچک مدرسه |
| ۳ | V41608 | وصال دوست ۱-چهارگاه | روح‌انگیز | ارکستر به سبک معمول |
| ۴ | V41609 | وصال دوست ۲-چهارگاه | روح‌انگیز | ارکستر به سبک معمول |
| ۵ | V41610 | سوز من | روح‌انگیز | ارکستر کوچک مدرسه |
| ۶ | V41611 | رِنگ سه‌گاه | --- | ارکستر کوچک مدرسه |
| ۷ | V41616 | اسرار عشق ۱- ماهور | روح‌انگیز | ارکستر به سبک معمول |
| ۸ | V41617 | اسرار عشق ۲- ماهور | روح‌انگیز | ارکستر به سبک معمول |
| ۹ | V41618 | بسته‌ی دام- دشتی | روح‌انگیز | ارکستر به سبک معمول |
| ۱۰ | V41619 | رِنگ دشتی | --- | ارکستر به سبک معمول |
- دوره‌ی دوم : کمپانی بدافن (بایدافن) آلمان، ۱۳۰۸ شمسی
این سری صفحات (شماره قالب‌های سری B090000) که در تهران ضبط شده شامل مجموعه‌ی نسبتاً کاملی از ساخته‌های وزیری است که تحت عنوان اصلی «مدرسه عالی موسیقی» ضبط شده است. تمامی این صفحات با قطر ۲۵ سانتی‌متر و مدت زمان تقریبی سه دقیقه برای هر روی صفحه ضبط و تولید شده‌اند. در دو صفحه از این مجموعه تکنوازی ویلن نیز شنیده می‌شود. یکی صفحه‌ی سرود «ای وطن» و «رِنگ دشتی» است (دو روی یک صفحه) که در روی برچسب آن عنوان سلوی ویلن آقای صبا به لاتین آمده و صبا قطعه‌ی زردملیجه را در میان اثر وزیری اجرا کرده است[۵]و دیگری تصنیف افشاری با نام «بهار» است که در مقدمه‌ی آن، درآمد افشاری با ویلن نواخته شده است. برخی محققین معتقدند که قطعه‌ی دوم نیز از نواخته‌های صباست. اگرچه در بیان حالت افشاری و جمله‌بندی‌های آغازینِ درآمد، متانت و بیان شفافی در اثرِ ضبط‌شده شنیده می‌شود ولی نگارنده بر اساس شنیده‌های خود از ویلن صبا در دوره‌های مختلف و تحلیل تکنیکی و جمله‌بندی موسیقاییِ صبا چنین اعتقادی ندارد. شاید قطعه‌ی فوق، نواخته‌ی روح‌الله خالقی یا دیگر هنرجویان ویلن وزیری باشد.
در دیگر صفحات مدرسه صدای ویلن اول ارکستر-صبا- به وضوح قابل تشخیص است. بیشتر تصانیف ضبط‌شده در این مجموعه با صدای بانو روح‌انگیز و در بعضی موارد به صورت دوصدایی با کلنل وزیری اجرا شده است. اطلاعات این دوره ضبط به دلیل نبود کاتالُگ کامل کمپانی و یا لیست آثار انتشاریافته، محدود به نمونه صفحات رؤیت‌شده است. نمونه‌هایی از برچسب این صفحات به همراه فهرستی از آثاری که تا کنون یافت شده در زیر ارائه می‌شود.
فهرستی از آثار ارکستر مدرسه‌ی عالی موسیقی به ترتیب ضبط-۱۳۰۸ شمسی- کمپانی بدافن
| ردیف | شماره قالب | عنوان اثر | خوانندگان | نوازندگان |
| ۱ | B090230 | بهار ۲-افشار | روح‌انگیز | ارکستر مدرسه |
| ۲ | B090231 | حسن عهد۱-افشار | روح‌انگیز | ارکستر- جواب آواز تار سنجری |
| ۳ | B090232 | حسن عهد۲-افشار | روح‌انگیز | ارکستر- جواب آواز تار سنجری |
| ۴ | B090233 | موسم گل ۱-سه‌گاه | روح‌انگیز | ارکستر- تار سنجری |
| ۵ | B090234 | موسم گل ۲-سه‌گاه | روح‌انگیز | ارکستر- تار سنجری |
| ۶ | B090235 | پیش درآمد سه‌گاه | --- | ارکستر مدرسه |
| ۷ | B090270 | رنگ سه‌گاه | --- | ارکستر مدرسه |
| ۸ | B090271 | رنگ ماهور | --- | ارکستر مدرسه |
| ۹ | B090272 | رنگ چهارگاه [رنگ ناز] | --- | ارکستر مدرسه |
| ۱۰ | B090274 | صحبت دل ۱- بیات ترک | روح‌انگیز | ارکستر مدرسه |
| ۱۱ | B090275 | صحبت دل ۲- بیات ترک | روح‌انگیز | ارکستر مدرسه |
| ۱۲ | B090310 | جور فلک۱- بیات اصفهان | روح‌انگیز-وزیری | ارکستر مدرسه |
| ۱۳ | B090311 | جور فلک۲- بیات اصفهان | روح‌انگیز-وزیری | ارکستر مدرسه |
| ۱۴ | B090312 | کنار گلزار ۱-نوا | روح‌انگیز-وزیری | ارکستر مدرسه |
| ۱۵ | B090313 | کنار گلزار ۲-نوا | روح‌انگیز-وزیری | ارکستر مدرسه |
| ۱۶ | B090314 | بنده‌ی عشق ۱-ماهور | روح‌انگیز | ارکستر- تار سنجری |
| ۱۷ | B090315 | بنده‌ی عشق ۲-ماهور | روح‌انگیز | ارکستر- تار سنجری |
| ۱۸ | B090316 | مارش حرکت | --- | ارکستر و کُر آواز |
| ۱۹ | B090317 | مارش اصفهان | --- | ارکستر مدرسه |
| ۲۰ | B090318 | دوست –بخش اول | روح‌انگیز-وزیری | ارکستر مدرسه |
| ۲۱ | B090319 | دوست –بخش دوم | روح‌انگیز-وزیری | ارکستر مدرسه |
| ۲۲ | B090320 | ای وطن | روح‌انگیز | ارکستر-ویلن صبا |
| ۲۳ | B090321 | رنگ دشتی | --- | ارکستر-ویلن صبا |
| ۲۴ | B090338 | بهار ۱-افشار | روح‌انگیز | ارکستر مدرسه |
- دوره‌ی سوم : کمپانی بدافن (برچسب پارلوفن)، آلمان ، ۱۳۱۰ شمسی
کمپانی پارلوفن آلمان به مالکیت کارل لینشتروم با تملک مجموعه‌ی ضبط‌های شرقی کمپانی‌های اودئن و بدافن به مؤسسه‌ی عظیمی تبدیل شد که توانست حجم قابل‌توجهی از عناوین ضبط‌های موسیقی شرقی کمپانی‌های قبلی را به خود اختصاص دهد. این کمپانی در سال ۱۳۱۰ شمسی نیز در تهران (به نمایندگی کمپانی آغاسی) در امتداد ضبط‌های کمپانی بایدافن آثاری از موسیقی ایرانی ضبط کرد (سری شماره قالب‌های B092000) که ابتدا با برچسب بایدافن و بعدها با برچسب پارلوفن و اودئن به بازار عرضه شد.
در این میان آثار متعددی نیز از مدرسه‌ی عالی موسیقی وزیری ضبط شد که بیشتر حاوی تصانیف وزیری، ترانه‌های کودکان، دو قسمت از اپرتِ گلرخ و سرودهاست و مانند مجموعه صفحات قبلی توسط بانو روح‌انگیز و گاهی به همراهی صدای بم کلنل وزیری و تنها در یک صفحه با صدای عبدالعلی وزیری خوانده شده‌اند. بیشتر این آثار در سری ضبط اخیر با نام‌های تجاری پارلوفن(برچسب طلایی) و بایدافن (برچسب قرمز یا ارغوانی) با قطر ۲۵ سانتی‌متر و مدت زمان تقریبی سه دقیقه برای هر روی صفحه تولید شده‌اند.
متأسفانه به دلیل عدم وجود فهرست کامل منتشرشده یا کاتالگ کامل این صفحات، از تعداد دقیق و عناوین آثار ضبط‌شده اطلاع کاملی وجود ندارد و صفحاتی که تا کنون مشاهده و یافت شده است ملاک قرار گرفته‌اند. در این سری ضبط یک صفحه از تکنوازی ویلن صبا وجود دارد که به احتمال قریب به یقین نخستین صفحه‌ی تکنوازی ویلن اوست و دربر دارنده‌ی قسمت‌هایی از دستگاه همایون و قطعاتی در آواز دشتی با عنوان «بهیاد گیلان» است. در دیگر صفحات پارلوفن که از آثار مدرسه‌ی عالی موسیقی ضبط شده به روشنی صدای ویلن اول ارکستر -صبا- شنیده می‌شود.
فهرستی از آثار ارکستر مدرسه‌ی عالی موسیقی به ترتیب ضبط-۱۳۱۰ شمسی- کمپانی بایدافن (برچسب پارلوفن)
| ردیف | شماره قالب | عنوان اثر | خوانندگان | نوازندگان |
| ۱ | B092321 | خاک ایران– از سرودهای کودکان | روح‌انگیز- وزیری | ارکستر مدرسه |
| ۲ | B092322 | تاتی تاتی – از سرودهای کودکان | روح‌انگیز | ارکستر مدرسه |
| ۳ | B092323 | مادر – از سرودهای کودکان | روح‌انگیز- وزیری | ارکستر مدرسه |
| ۴ | B092324 | کودک یتیم – از سرودهای کودکان | روح‌انگیز | ارکستر مدرسه |
| ۵ | B092325 | لالایی ۱– از سرودهای کودکان | روح‌انگیز | ارکستر مدرسه |
| ۶ | B092326 | لالایی ۲– از سرودهای کودکان | روح‌انگیز | ارکستر مدرسه |
| ۷ | B092327 | مارش پیش‌آهنگان | روح‌انگیز | ارکستر مدرسه |
| ۸ | B092328 | عبادت ـ مثنوی | روح‌انگیز | ارکستر مدرسه |
| ۹ | B092329 | راه وصال | روح‌انگیز | ارکستر مدرسه |
| ۱۰ | B092344 | دل زار ۱- همایون | روح‌انگیز- وزیری | ارکستر مدرسه |
| ۱۱ | B092345 | دل زار ۲- همایون | روح‌انگیز- وزیری | ارکستر مدرسه |
| ۱۲ | B092346 | پیمان وفا ۱-شوشتری | روح‌انگیز- وزیری | ارکستر مدرسه |
| ۱۳ | B092348 | پیمان وفا ۲-شوشتری | روح‌انگیز- وزیری | ارکستر مدرسه |
| ۱۴ | B092410 | عاشق ساز ۱ | روح‌انگیز | ارکستر مدرسه |
| ۱۵ | B092411 | عاشق ساز ۲ | روح‌انگیز | ارکستر مدرسه |
| ۱۶ | B092412 | گنجشک محبوس و کودک صیاد ۱– از سرودهای کودکان | روح‌انگیز | ارکستر مدرسه |
| ۱۷ | B092413 | گنجشک محبوس و کودک صیاد ۲– از سرودهای کودکان | روح‌انگیز | ارکستر مدرسه |
| ۱۸ | B092415 | منقل وافور- از اپرت گلرخ | روح‌انگیز- وزیری | ارکستر مدرسه |
| ۱۹ | B092416 | بوی تریاک- از اپرت گلرخ | روح‌انگیز- وزیری | ارکستر مدرسه |
| ۲۰ | B092417 | اهل دل- ابوعطا | روح‌انگیز | ارکستر مدرسه |
| ۲۱ | B092457 | به یاد گیلان -دشتی | --- | تکنوازی ویلن صبا |
| ۲۲ | B092458 | همایون | --- | تکنوازی ویلن صبا |
- دوره‌ی چهارم: کمپانی کلمبیا، انگلستان، ۱۳۱۲ شمسی
این دوره یکی از متفاوت‌ترین مجموعه‌های ضبط‌شده از آثار صبا را شامل می‌شود. مجموعاً چهار روی صفحه تکنوازی ویلن و سه روی صفحه تصانیف کمیک از صبا که با صدای خودش اجرا و ضبط شده است، دو روی صفحه همراهی آواز رضاقلی‌میرزا ظلی در مایه‌ی سه‌گاه (که مقدمه‌ی آن با چهارمضراب کوتاهی آغاز می‌شود) و تعدادی تصنیف جدی و فکاهی که با صدای عزت روحبخش (اولین اثرِ ضبط‌شده از روحبخش) و فرح‌انگیزخانم (ایران‌خانم مطبوعی) با همراهی ارکستر مشیر همایون شهردار، آثاری است که از ساز صبا در این دوره به جا مانده است.
علی‌رغم آنکه تا دو سال پیش [از آن تاریخ]، شاگردان مدرسه با پایبندی تمام به تفکرات وزیری در ارکستر مدرسه‌ی عالی موسیقی در کنار یکدیگر آثار وی را اجرا می‌کردند، در این سال سه تن از آنان به صورت مستقل گروه‌هایی تشکیل داده و به اجرای آثار خود پرداختند. پرویز ایران‌پور (در صفحات کمپانی هیز مسترز ویس در همین سال)، موسی معروفی (در همین مجموعه صفحات) و ابوالحسن صبا هریک به گونه‌ای سعی در بیان شخصی هنر خود داشته و با گروه‌های کوچک‌شان اجراهای متفاوتی را ضبط و به یادگار گذارده‌اند.
نمونه‌ی نخستین آثار موسیقی مردم‌پسند ایران (پاپ) آن روز را می‌توان ساخته‌های صبا در این صفحات دانست. یکی از معروف‌ترین آثار کمیک صبا ترانه‌ایست با نام «گلبندک» که بر روی رنگ افشاری وزیری ساخته شده است. شعر فکاهی آن از خود صباست و با عبارت «می گذشتم شبی زیر بازارچه‌ی گلبندک» آغاز می‌شود و در قسمت انتهایی با وزن تند به رِنگ ماهور وزیری فرود می‌آید. ترانه‌ی دیگر «سالَک» نام دارد که بر روی رنگ اصفهان رکن‌الدین مختاری ساخته شده است و با شعر صبا به مطلع «همه چیزش خوبه این نگار من، حیف که سالَک داره» با وزنی سنگین اجرا شده است. صفحه‌ی سوم نیز با عنوان «دانس کمیک، فاکستروت آش‌رشته» از اشعار صباست که با مطلع «مادرم از برای من کرده انتخاب، یک زن خوشگل ولیکن با زور سرخاب» در وزن چهارضربی تند (فکسترت) اجرا شده است. هر سه این آثار با ویلن و آواز صبا به همراه پیانوی ضیاء مختاری[۶] اجرا شده است.
این صفحات در دو اندازه‌ی ۲۵ سانتی‌متری (مدت هر روی صفحه حدود سه دقیقه) و ۳۰ سانتی‌متری (مدت هر روی صفحه کمی بیش از چهار دقیقه) تولید شده‌اند. خوشبختانه فهرست کامل آثار ضبط‌شده از صبا در این صفحات در دست است که در جدول زیر به ترتیب ضبط (شماره‌ی قالب) و بر اساس تعداد روی صفحه (ترَک) آمده است. صدابردار این صفحات هورس فرانک چاون بوده و در خرداد و تیر ۱۳۱۲ شمسی در تهران ضبط شده‌اند.
فهرست آثار نوازندگی صبا به ترتیب ضبط-۱۳۱۲ شمسی- کمپانی کلمبیا
| ردیف | شماره قالب | شماره صفحه | عنوان اثر | خواننده | نوازندگان | قطر صفحه |
| ۱ | WO-39-1 | GP-15 | تصنیف اصفهان- بخش ۱ | فرح انگیز خانم | مشیرهمایون(پیانو)-صبا(ویلن)- معروفی(تار)- ساغری(تار باس)- روح افزا(ویولا)- وزیری (جاز) | ۲۵ سانتی متر |
| ۲ | WO-40-1 | GP-15 | خوشحال- ماهور | فرح انگیز خانم | مشیرهمایون(پیانو)-صبا(ویلن)- معروفی(تار)- ساغری(تار باس)- روح افزا(ویولا)- غیاثی(تمبک) | ۲۵ سانتی متر |
| ۳ | WO-41-1 | GP-16 | تصنیف شوشتری- بخش ۱ | فرح انگیز خانم | مشیرهمایون(پیانو)-صبا(ویلن)- معروفی(تار)- ساغری(تار باس)- روح افزا(ویولا)- غیاثی(تمبک) | ۲۵ سانتی متر |
| ۴ | WO-42-1 | GP-16 | تصنیف اصفهان- باغبان گل | فرح انگیز خانم | مشیرهمایون(پیانو)-صبا(ویلن)- معروفی(تار)- ساغری(تار باس)- روح افزا(ویولا)- غیاثی(تمبک) | ۲۵ سانتی متر |
| ۵ | WO-43-1 | GP-9 | تصنیف چهارگاه- بخش ۱ | فرح انگیز خانم | مشیرهمایون(پیانو)-صبا(ویلن)- معروفی(تار)- ساغری(تار باس)- روح افزا(ویولا)- غیاثی(تمبک) | ۲۵ سانتی متر |
| ۶ | WO-44-1 | GP-9 | تصنیف چهارگاه- بخش ۱ | فرح انگیز خانم | مشیرهمایون(پیانو)-صبا(ویلن)- معروفی(تار)- ساغری(تار باس)- روح افزا(ویولا)- غیاثی(تمبک) | ۲۵ سانتی متر |
| ۷ | WO-57-1 | GP-2 | تصنیف پنجگاه ماهور-بخش ۱ | فرح انگیز خانم | مشیرهمایون(پیانو)-صبا(ویلن)- نوزاد(ویلن)- روح افزا(ویولا | ۲۵ سانتی متر |
| ۸ | WO-58-1 | GP-2 | تصنیف پنجگاه ماهور-بخش ۱ | فرح انگیز خانم | مشیرهمایون(پیانو)-صبا(ویلن)- نوزاد(ویلن)- روح افزا(ویولا) | ۲۵ سانتی متر |
| ۹ | WO-71-1 | GP-33 | فاکستروت آش رشته | ابوالحسن خان صبا | صبا(ویلن)-ضیاء مختاری(پیانو) | ۲۵ سانتی متر |
| ۱۰ | WO-72-2 | GP-33 | فاکستروت سالک | ابوالحسن خان صبا | صبا(ویلن)-ضیاء مختاری(پیانو) | ۲۵ سانتی متر |
| ۱۱ | WO-85-1 | GP-13 | تصنیف چهارگاه- رشک پری ۱ | عزت خانم روحبخش | حسین استوار(پیانو)- صبا (ویلن) | ۲۵ سانتی متر |
| ۱۲ | WO-86-1 | GP-13 | تصنیف چهارگاه- رشک پری ۲ | عزت خانم روحبخش | حسین استوار(پیانو)- صبا (ویلن) | ۲۵ سانتی متر |
| ۱۳ | WO-87-1 | GP-17 | کوهستانی | --- | تکنوازی ویلن صبا | ۲۵ سانتی متر |
| ۱۴ | WO-88-1 | GP-22 | ابوعطا | --- | تکنوازی ویلن صبا | ۲۵ سانتی متر |
| ۱۵ | WO-89-1 | GP-22 | حجاز | --- | تکنوازی ویلن صبا | ۲۵ سانتی متر |
| ۱۶ | WO-90-1 | PP-1 | بیات ترک | --- | تکنوازی ویلن صبا | ۲۵ سانتی متر |
| ۱۷ | WO-91-1 | GP-11 | گلبندک | ابوالحسن خان صبا | صبا(ویلن)-ضیاء مختاری(پیانو) | ۲۵ سانتی متر |
| ۱۸ | WO-92-1 | GP-6 | تصنیف سه گاه-بت بی قرین ۱ | فرح انگیز خانم | مشیرهمایون(پیانو)-صبا(ویلن)- نوزاد(ویلن)- روح افزا(ویولا) | ۲۵ سانتی متر |
| ۱۹ | WO-93-1 | GP-6 | تصنیف سه گاه-بت بی قرین ۱ | فرح انگیز خانم | مشیرهمایون(پیانو)-صبا(ویلن)- نوزاد(ویلن)- روح افزا(ویولا) | ۲۵ سانتی متر |
| ۲۰ | WO-94-1 | GP-11 | مردیکه باز نیامد | فرح انگیز خانم | صبا(ویلن)-ضیاء مختاری(پیانو) | ۲۵ سانتی متر |
| ۲۱ | WOX-11-2 | GPX-2 | تصنیف شور-بلبل ۱ | فرح انگیز خانم | مشیرهمایون(پیانو)-صبا(ویلن)- نوزاد(ویلن)- روح افزا(ویولا)- وزیری (جاز) | ۳۰ سانتی متر |
| ۲۲ | WOX-12-2 | GPX-2 | تصنیف شور-بلبل ۲ | فرح انگیز خانم | مشیرهمایون(پیانو)-صبا(ویلن)- نوزاد(ویلن)- روح افزا(ویولا)- وزیری (جاز) | ۳۰ سانتی متر |
| ۲۳ | WOX-16-1 | GPX-7 | تصنیق ابوعطا-مرغ حق- بخش ۲ | فرح انگیز خانم | مشیرهمایون(پیانو)-صبا(ویلن)- معروفی(تار)- ساغری(تار باس)- روح افزا(ویولا) | ۳۰ سانتی متر |
| ۲۴ | WOX-19-1 | GPX-1 | تصنیف ماهور- بخش ۱ | فرح انگیز خانم | مشیرهمایون(پیانو)-صبا(ویلن)- نوزاد(ویلن)- روح افزا(ویولا) | ۳۰ سانتی متر |
| ۲۵ | WOX-20-1 | GPX-1 | تصنیف ماهور- بخش ۲ | فرح انگیز خانم | مشیرهمایون(پیانو)-صبا(ویلن)- نوزاد(ویلن)- روح افزا(ویولا) | ۳۰ سانتی متر |
| ۲۶ | WOX-27-1 | GPX-4 | آواز سه گاه | رضاقلی میرزا ظلی | ابوالحسن صبا-ویلن | ۳۰ سانتی متر |
| ۲۷ | WOX-28-2 | GPX-4 | مخالف سه گاه | رضاقلی میرزا ظلی | ابوالحسن صبا-ویلن | ۳۰ سانتی متر |
- دوره‌ی پنجم : کمپانی سودوا، سوریه، ۱۳۱۴ شمسی
ضبط صفحات گرامافن در ایران که در سال ۱۲۸۴ شمسی مقارن با اواخر سلطنت مظفرالدین شاه قاجار آغاز شده بود از ۱۲۹۱ شمسی به مدت چهارده سال متوقف گردید. یکی از علل اصلی این وقفه، درگیری کشورهای صاحب این تکنولوژی به آتش جنگ جهانی اول بود. چند سال پس از جنگ (۱۳۰۵ شمسی) در دوره‌ی رضاشاه مجدداً ضبط صفحه در ایران آغاز شد و تقریبا تا سال ۱۳۱۲ به طور پیوسته توسط کمپانی‌های مختلف انگلیسی، آلمانی و فرانسوی ادامه داشت اما به دلایلی که بیشتر مربوط به شرایط اقتصادی بازار فروش ایران بود پس از ۱۳۱۲ تا پایان جنگ جهانی دوم برای دومین بار متوقف گردید. در این مدت هنرمندان موسیقی ایران هشت بار برای ضبط صفحه به کشورهای مختلف دور و نزدیک سفر کردند[۷].
اولین سفر در زمستان سال ۱۳۱۴ شمسی به حلب و بیروت بود که در آن هنرمندان بزرگی چون صبا (ویلن)، مهرتاش (نوازندهی تار و نواساز)، بدیع‌زاده (خواننده) و فرهادمیرزا معتمد (پیانو) حضور داشتند. در آنجا به طور اتفاقی با بانو پری آقابابف خواننده‌ی مشهور ایرانی ارمنی‌تبار روبرو شدند و او نیز در تعدادی از آثار ضبط‌شده به اجرای ترانه‌هایی به صورت تک‌خوان و گاه دوصدایی با بدیع‌زاده پرداخت. این سری صفحات توسط کمپانی سودوا (سوسیته اورینتاله دو دیسک) با برچسب سبز رنگ و قطر ۲۵ سانتی‌متر (هر روی صفحه حدود سه دقیقه) ضبط و تولید شد. متأسفانه آمار دقیق و اطلاعات کاملی از فهرست عناوین ضبط‌شده از این کمپانی در دست نیست ولی بر اساس نمونه‌های مشاهده‌شده آمار احتمالی چهل صفحه (هشتاد رویِ صفحه-Track) از آثار ضبط‌شده توسط این هنرمندان وجود دارد که می توان گفت در اکثر این ضبط‌ها صبا حضور دارد.
این مجموعه شامل تعدادی سرود، تصانیف جدی، تصانیف عامیانه‌ی تهران و کمیک، آواز دستگاهی، قطعات بی‌کلام و تکنوازی سازهاست. تا کنون چهار صفحه‌ی تکنوازی ویلن از صبا دراین سری ضبط یافت شده (مجموعاً هشت ترَک) که عبارتند از: سه‌گاه و چهارمضراب زنگ شتر، همایون و چکاوک، بیات اصفهان (بر روی صفحه عبارت «بهیاد غزاله» نوشته شده است) و ماهور و دلکش. بر روی برچسب برخی از این صفحات علاوه بر «ویلن صبا»، عبارت «کمانجه» نیز نوشته شده که اشتباه تولیدکنندگان عربی‌زبان این برچسب‌هاست.
در برخی از این صفحات صدای تار اسماعیل مهرتاش نیز شنیده می‌شود ولی تا به حال اسمی از ایشان بر روی هیچ صفحه‌ای دیده نشده است. تنها آثاری که با نظر وی ضبط شده و اکثراً از ساخته‌های اوست تحت عنوان «جامعه باربد» بر روی صفحات ثبت شده است و دیگر آثار فکاهی که فاقد این عبارتاند بیشتر ساخته و پرداخته‌ی بدیع‌زاده است[۸]. صدای صبا نیز در برخی ترانه‌های طنز یا عامیانه به هنگام خواندن بندبرگردان ترانه به صورت همخوان به گوش می‌رسد[۹]. نماینده‌ی فروش این صفحات در تهران، کمپانی آغاسی (لاله‌زار) بود. در زیر فهرستی از آثار دیده‌شده از این صفحات و نمونه‌هایی از برچسب آنها آمده است.
فهرستی از آثار نوازندگی صبا به ترتیب ضبط-۱۳۱۴ شمسی- کمپانی سودوا
| ردیف | شماره قالب | عنوان اثر | خواننده | نوازندگان |
| ۱ | W1161 | آلاگارسون (جامعه باربد) | بدیع‌زاده | صبا – فرهاد معتمد (ف-م) |
| ۲ | W1162 | زالزالک (جامعه باربد) | بدیع‌زاده | صبا – فرهاد معتمد (ف-م) |
| ۳ | W1165 | شوفر (جامعه باربد) | بدیع‌زاده | صبا – فرهاد معتمد (ف-م) |
| ۴ | W1161 | والده مشهدی ماشاءالله (جامعه باربد) | بدیع‌زاده | صبا – فرهاد معتمد (ف-م) |
| ۵ | W1171 | سلام شاهنشاهی ۱ | بدیع‌زاده | صبا – فرهاد معتمد (ف-م) |
| ۶ | W1172 | سلام شاهنشاهی ۲ | بدیع‌زاده | صبا – فرهاد معتمد (ف-م) |
| ۷ | W1175 | قربون آن خدا برم (جامعه باربد) | مادام پری | صبا – فرهاد معتمد (ف-م) |
| ۸ | W1176 | باز جای شکرش باقیه (جامعه باربد) | مادام پری | صبا – فرهاد معتمد (ف-م) |
| ۹ | W1177 | رنگ شور (جامعه باربد) | --- | صبا – فرهاد معتمد (ف-م) |
| ۱۰ | W1178 | رنگ ماهور (جامعه باربد) | --- | صبا – فرهاد معتمد (ف-م) |
| ۱۱ | W1183 | مارش | --- | صبا – فرهاد معتمد (ف-م) |
| ۱۲ | W1184 | گل پونه (جامعه باربد) | بدیع‌زاده | صبا – فرهاد معتمد (ف-م) |
| ۱۳ | W1185 | بیکار (جامعه باربد) | بدیع‌زاده | صبا – فرهاد معتمد (ف-م) |
| ۱۴ | W1186 | رنگ اصفهان (جامعه باربد) | --- | صبا – فرهاد معتمد (ف-م) |
| ۱۵ | W1187 | هرگز نمی خواهم | مادام پری-بدیع‌زاده | صبا – فرهاد معتمد (ف-م) |
| ۱۶ | W1188 | باز آمدم | مادام پری-بدیع‌زاده | صبا – فرهاد معتمد (ف-م) |
| ۱۷ | W1189 | خیلی قشنگه۱ | بدیع‌زاده | صبا – فرهاد معتمد (ف-م) |
| ۱۸ | W1190 | خیلی قشنگه۲ | بدیع‌زاده | صبا – فرهاد معتمد (ف-م) |
| ۱۹ | W1191 | کیه؟ وا کن (جامعه باربد) | مادام پری | صبا – فرهاد معتمد (ف-م) |
| ۲۰ | W1194 | پرچم ایران | بدیع‌زاده | صبا – فرهاد معتمد (ف-م) |
| ۲۱ | W1195 | بیادگار رفع حجاب نسوان ایران | بدیع‌زاده | صبا – فرهاد معتمد (ف-م) |
| ۲۲ | W1200 | تریاکی (جامعه باربد) | بدیع‌زاده | صبا – فرهاد معتمد (ف-م) |
| ۲۳ | W1201 | دستگاه ماهور | --- | تکنوازی ویلن صبا |
| ۲۴ | W1202 | دلکش | --- | تکنوازی ویلن صبا |
| ۲۵ | W1209 | زنگ شتر سه‌گاه | --- | تکنوازی ویلن صبا |
| ۲۶ | W1210 | دستگاه سه‌گاه | --- | تکنوازی ویلن صبا |
| ۲۷ | W1212 | پیش درآمد شور (بیاد جامعه باربد به شرکت موسیقی عرب) ۱ | --- | صبا – فرهاد معتمد (ف-م) و نوازندگان عربی |
| ۲۸ | W1213 | پیش درآمد شور (بیاد جامعه باربد به شرکت موسیقی عرب) ۲ | --- | صبا – فرهاد معتمد (ف-م) و نوازندگان عربی |
| ۲۹ | W1214 | خزان عشق[۱۰] ۱ | بدیع‌زاده | صبا – فرهاد معتمد (ف-م) |
| ۳۰ | W1215 | خزان عشق ۲ | بدیع‌زاده | صبا – فرهاد معتمد (ف-م) |
| ۳۱ | W1216 | داد دل ۱ | بدیع‌زاده | صبا – فرهاد معتمد (ف-م) |
| ۳۲ | W1217 | داد دل ۲ | بدیع‌زاده | صبا – فرهاد معتمد (ف-م) |
| ۳۳ | W1219 | آواز زابل | بدیع‌زاده | صبا – فرهاد معتمد (ف-م) |
| ۳۴ | W1220 | آواز سه‌گاه | بدیع‌زاده | صبا – فرهاد معتمد (ف-م) |
| ۳۵ | W1221 | دستگاه همایون | --- | تکنوازی ویلن صبا |
| ۳۶ | W1222 | چکاوک | --- | تکنوازی ویلن صبا |
| ۳۷ | ؟ | بیات اصفهان (به یاد غزاله)۱ | --- | تکنوازی ویلن صبا |
| ۳۸ | ؟ | بیات اصفهان ۲ | --- | تکنوازی ویلن صبا |
| ۳۹ | W1223 | آواز منصوری | بدیع‌زاده | صبا – فرهاد معتمد (ف-م) |
| ۴۰ | W1224 | آواز: اشک | بدیع‌زاده | صبا – فرهاد معتمد (ف-م) |
| ۴۱ | W1225 | آواز شکسته | بدیع‌زاده | صبا – فرهاد معتمد (ف-م) |
| ۴۲ | W1226 | آواز دلکش | بدیع‌زاده | صبا – فرهاد معتمد (ف-م) |
| ۴۳ | W1227 | والنسیا (جامعه باربد) | بدیع‌زاده | صبا – فرهاد معتمد (ف-م) |
| ۴۴ | W1231 | لحیم کردن (جامعه باربد) | بدیع‌زاده | صبا – فرهاد معتمد (ف-م) |
| ۴۵ | W1232 | رنگ ۱ | --- | ارکستر ایرانی |
| ۴۶ | W1233 | رنگ ۲ | --- | ارکستر ایرانی |
- دوره‌ی ششم : کمپانی سودوا، سوریه، ۱۳۱۷ شمسی
در زمستان سال ۱۳۱۷ شمسی گروه دیگری از هنرمندان به منظور اجرا و ضبط آثاری از موسیقی ایران برای دومین بار عازم حلب و بیروت شدند. این گروه متشکل از صبا، بدیع‌زاده، مرتضی محجوبی، حسینقلی طاطایی، تاج اصفهانی، ملوک ضرابی و ملکه برومند (با نام مستعار «م-ب» بر روی صفحات) بیش از ۱۱۰ صفحه (۲۲۰ روی صفحه-Track) از خود به یادگار گذاشتند. در برخی از این صفحات نوای عود سامی ملاح (نوازندهی عرب مقیم حلب) وگاه تارِ آشود آرستمیان، تسولاک، ساشا و کمانچه یا ویلن موسیو هایکو (نوازندگان ارمنی‌تبار که در آنجا به گروه هنرمندان ایرانی اضافه شده بودند) نیز شنیده می‌شود.
این صفحات با قطر ۲۵ سانتی‌متر (مدت هر روی صفحه حدود سه دقیقه) و رَنگ‌های برچسب زرد، طلایی و صورتی تولید شده‌اند. متأسفانه صفحات این کمپانی (به خصوص در سری دوم) فاقد کیفیت ساخت و پرداخت مطلوب بود و به سرعت دچار فرسودگی و خش سطحی می‌شد. بسیاری نیز در بخش تنظیم مرکز دوار صفحه دچار مشکل بود که این مسئله موجب اعوجاج صوت و خارج‌شدن صدا از حالت طبیعی می‌شد. جهت کامل‌تر شدن کاتالگِ این سری صفحات، تعدادی از عناوین پرفروش سری قبل (۱۳۱۴) نیز در این مجموعه با لیبل جدید بازتولید و به لیست فروش اضافه شد. نماینده‌ی فروش سری دوم این صفحات نیز، کمپانی آغاسی (لاله‌زار) بود.
تا کنون در این سری ضبط نمونه‌ای از تکنوازی ویلن صبا دیده نشده است ولی تعدادی از صفحات ملکه برومند حاوی نغماتی از موسیقی دیگر نقاط ایران است که با تلاش و آموزش صبا و به همراهی ساز خودش اجرا و ضبط شده است . از آن جمله به آواز صدری در مایه‌ی افشاری (که صبا آن را از صدر اصفهانی خواننده‌ی پرآوازه‌ی مذهبی روایت کرده است) در صفحه‌ای با عنوان «دل بردی از من» یا قطعه‌ی در قفس و آواز دیلمان در صفحه‌ی «پایبند مهر» می‌توان اشاره کرد. همچنین نخستین اجرای ضبط‌شده از آواز بیات تهران (کوچه‌باغی-غزل‌خوانی) با صدای بدیع‌زاده به همراهی ویلن صبا و پیانوی محجوبی از دیگر آثار متمایز این دوره‌ی ضبط است.
با توجه به حضور نوازندگان و خوانندگان متعدد در این سفر و همچنین نوازندهی دوم ویلن (طاطایی)، نسبت آثاری که ساز صبا در آن شنیده می‌شود به مراتب در مقایسه با صفحات سودوای دوره‌ی اول کمتر است و از آنجا که صفحات این دوره نیز مانند دوره‌ی اول فاقد کاتالگ کامل و یا فهرست منتشرشده از سوی کمپانی است، لذا نمی‌توان آمار و عناوین دقیقی از آثار صبا ارائه داد. اما بر اساس نمونه‌های رؤیت‌شده یا شنیده‌شده فهرستی از آثار صبا استخراج شد که به همراه نمونه‌هایی از برچسب این صفحات در زیر ارائه می‌شود.
فهرستی از آثار نوازندگی صبا به ترتیب ضبط-۱۳۱۷ شمسی- کمپانی سودوا
| ردیف | شماره قالب | عنوان اثر | خواننده | نوازندگان |
| ۱ | ۲۷۸۱ | تصنیف قصه هزارویک‌شب ۱ | ملوک ضرابی | ویلن صبا، طاطایی- پیانو مرتضی- عود ملاح |
| ۲ | ۲۷۸۲ | تصنیف قصه هزارویک‌شب ۲ | ملوک ضرابی | ویلن صبا، طاطایی- پیانو مرتضی- عود ملاح |
| ۳ | ۲۸۱۳ | تصنیف ابوعطا- جفای گلچین ۱ | تاج اصفهانی | ویلن صبا- پیانو مرتضی- عود ملاح |
| ۴ | ۲۸۱۴ | تصنیف ابوعطا- جفای گلچین ۲ | تاج اصفهانی | ویلن صبا- پیانو مرتضی- عود ملاح |
| ۵ | ۲۸۱۵ | به افتخار ورود والاحضرت فوزیه به کشور ایران ۱ | بدیع‌زاده | ویلن صبا- پیانو مرتضی- عود ملاح |
| ۶ | ۲۸۱۶ | به افتخار ورود والاحضرت فوزیه به کشور ایران ۲ | بدیع‌زاده | ویلن صبا- پیانو مرتضی- عود ملاح |
| ۷ | ۲۸۴۹ | عیش مدام ۱ | ملوک ضرابی | ویلن صبا و طاطایی- پیانو مرتضی |
| ۸ | ۲۸۵۰ | عیش مدام ۲ | ملوک ضرابی | ویلن صبا و طاطایی- پیانو مرتضی |
| ۹ | ۲۸۵۱ | ضربی اصفهان | ملوک ضرابی | ویلن صبا و طاطایی- پیانو مرتضی |
| ۱۰ | ۲۸۵۲ | ضربی افشار | ملوک ضرابی | ویلن صبا و طاطایی- پیانو مرتضی |
| ۱۱ | ۲۸۶۳ | افشار- بهار زندگانی ۱ | تاج اصفهانی | ویلن صبا و طاطایی- پیانو مرتضی |
| ۱۲ | ۲۸۶۴ | افشار- بهار زندگانی ۲ | تاج اصفهانی | ویلن صبا و طاطایی- پیانو مرتضی |
| ۱۳ | ۲۸۶۷ | تصنیف ابوعطا-پیام عاشق۱ | م- ب | ویلن صبا- پیانو مرتضی- عود ملاح |
| ۱۴ | ۲۸۶۸ | تصنیف ابوعطا-پیام عاشق۲ | م- ب | ویلن صبا- پیانو مرتضی- عود ملاح |
| ۱۵ | ۲۸۷۳ | تصنیف سه گاه- عشق خالص۱ | م- ب | ویلن صبا- پیانو مرتضی- عود ملاح |
| ۱۶ | ۲۸۷۴ | تصنیف سه گاه- عشق خالص۲ | م- ب | ویلن صبا- پیانو مرتضی- عود ملاح |
| ۱۷ | ۲۸۹۳ | دل بردی از من [صدری] | م- ب | ویلن صبا- پیانو مرتضی |
| ۱۸ | ۲۸۹۴ | پایبند مهر [درقفس و دیلمان] | م- ب | ویلن صبا- پیانو مرتضی |
| ۱۹ | ۲۸۹۵ | تصنیف اصفهان- ز دست محبوب | م- ب | ویلن صبا- پیانو مرتضی- عود ملاح |
| ۲۰ | ۲۸۹۶ | تصنیف ماهور- شیدا | م- ب | ویلن صبا- پیانو مرتضی- عود ملاح |
| ۲۱ | ۲۹۰۳ | تصنیف ترک- پری رو ۱ | تاج اصفهانی | ویلن صبا و طاطایی- پیانو مرتضی-عود ملاح |
| ۲۲ | ۲۹۰۴ | تصنیف ترک- پری رو ۲ | تاج اصفهانی | ویلن صبا و طاطایی- پیانو مرتضی-عود ملاح |
| ۲۳ | ۲۹۲۹ | بلبل پر بسته ۱ | بدیع‌زاده | ویلن صبا- پیانو مرتضی |
| ۲۴ | ۲۹۳۰ | بلبل پر بسته ۲ | بدیع‌زاده | ویلن صبا- پیانو مرتضی |
| ۲۵ | ۲۹۴۷ | لای لای لای ۱ | م- ب | ویلن صبا- پیانو مرتضی |
| ۲۶ | ۲۹۴۸ | لای لای لای ۲ | م- ب | ویلن صبا- پیانو مرتضی |
| ۲۷ | ۲۹۴۹ | رَنگ به رَنگ ۱ | بدیع‌زاده | ویلن صبا- پیانو مرتضی- عود ملاح |
| ۲۸ | ۲۹۵۰ | رَنگ به رَنگ ۲ | بدیع‌زاده | ویلن صبا- پیانو مرتضی- عود ملاح |
| ۲۹ | ۲۹۵۹ | تصنیف ابوعطا- آه سوزان ۱ | بدیع‌زاده | ویلن صبا- پیانو مرتضی |
| ۳۰ | ۲۹۶۰ | تصنیف ابوعطا- آه سوزان ۲ | بدیع‌زاده | ویلن صبا- پیانو مرتضی |
| ۳۱ | ۲۹۶۱ | دو دلداده | تاج، م- ب | ویلن صبا- پیانو مرتضی |
| ۳۲ | ۲۹۶۲ | آواز- صدای عشق | تاج اصفهانی | ویلن صبا- پیانو مرتضی |
| ۳۳ | ۲۹۷۵ | تصنیف آی ننه ، وای ننه ۱ | م- ب | ویلن صبا- پیانو مرتضی |
| ۳۴ | ۲۹۷۶ | تصنیف آی ننه ، وای ننه ۲ | م- ب | ویلن صبا- پیانو مرتضی |
| ۳۵ | ۲۹۷۷ | شب عاشق ۱ | م- ب | ویلن صبا- پیانو مرتضی |
| ۳۶ | ۲۹۷۸ | شب عاشق ۲ | م- ب | ویلن صبا- پیانو مرتضی |
| ۳۷ | ۲۹۷۹ | من مال تو- تو مال من ۱ | بدیع‌زاده ،م-ب | ویلن صبا- پیانو مرتضی |
| ۳۸ | ۲۹۸۰ | من مال تو- تو مال من ۲ | بدیع‌زاده ،م-ب | ویلن صبا- پیانو مرتضی |
| ۳۹ | ۲۹۸۵ | چاره کن | بدیع‌زاده ،م-ب | ویلن صبا- پیانو مرتضی |
| ۴۰ | ۲۹۸۶ | عشق و جوانی | بدیع‌زاده ،م-ب | ویلن صبا- پیانو مرتضی |
| ۴۱ | ۲۹۸۷ | پبراهن شیک ۱ | م- ب | ویلن صبا- پیانو مرتضی |
| ۴۲ | ۲۹۸۸ | پبراهن شیک ۲ | م- ب | ویلن صبا- پیانو مرتضی |
| ۴۳ | ۲۹۹۳ | بیات طهران – دعای عاشق | بدیع‌زاده | ویلن صبا- پیانو مرتضی |
| ۴۴ | ۲۹۹۴ | بیات طهران – نفرین عاشق | بدیع‌زاده | ویلن صبا- پیانو مرتضی |
| ۴۵ | ۳۰۰۷ | هراویه [هروایه، محلی کردی] | م- ب | ویلن صبا- پیانو مرتضی |
| ۴۶ | ۳۰۰۸ | نای دروان [محلی کردی] | م- ب | ویلن صبا- پیانو مرتضی |
| ۴۷ | ۳۰۱۳ | شکایت از مادر شوهر ۱ | م- ب | ویلن صبا- پیانو مرتضی |
| ۴۸ | ۳۰۱۴ | شکایت از مادر شوهر ۲ | م- ب | ویلن صبا- پیانو مرتضی |
| ۴۹ | ۳۰۲۷ | موش و گربه | م- ب | ویلن صبا- پیانو مرتضی |
| ۵۰ | ۳۰۲۸ | مرد دو زنه | بدیع‌زاده | ویلن صبا- پیانو مرتضی |
دوره‌ی هفتم: کمپانی هیز مسترز ویس، انگلستان، ۱۳۲۶ شمسی
آخرین آثاری که از صبا بر روی صفحات گرامافن ۷۸ دور ضبط‌شده مربوط به سال ۱۳۲۶ شمسی در تهران است. نخستین کمپانی که پس از جنگ جهانی دوم در ایران اقدام به ضبط صفحه کرد کمپانی هیز مسترز ویس بود که این بار با برچسب سبز رنگ حدود ۲۰۰ رویِ صفحه (Track) از موسیقی ایرانی در تهران ضبط کرد. موسیقی بخشی از این صفحات تحت عنوان «ارکستر معروفی» که منتخبی از اعضای آن روز انجمن موسیقی ملی بودند به خوانندگی بنان، ادیب و جوانانی چون مرتضی احمدی (پیش‌پرده‌های فکاهی) اجرا و ضبط شده است. بر اساس اسناد مکتوب، تصاویر و نیز خاطرات پیش‌کسوتانی که این دوره‌ی ضبط را به خاطر داشته‌اند، صبا ویلن اول این ارکستر بوده است[۱۱]. همچنین ضبط قطعه‌ی دیلمان با آواز بنان و رقص چوپی قاسم‌آبادی نیز در این مجموعه صفحات می‌تواند مؤید دیگری بر این مطلب باشد و نمی‌توان احتمال حضور صبا را در این مجموعه‌ی ضبط رد کرد، اما تا کنون صفحه‌ای با ذکر نام صبا یا تکنوازی ویلن وی در این مجموعه به دست نیامده است. این صفحات نیز با قطر ۲۵ سانتی‌متر و مدت زمان پخش تقریبی سه دقیقه برای هر رویِ صفحه تولید شده‌اند. در فهرست زیر نمونه‌های مشاهده شده از صفحات ارکستر معروفی به همراه تصویر برچسب بعضی از آنها آمده است.
فهرستی از آثار نوازندگی صبا به ترتیب ضبط-۱۳۲۶ شمسی- کمپانی هیز مسترز ویس
| ردیف | شماره قالب | عنوان اثر | خواننده | نوازندگان |
| ۱ | OHB 1010 | محلی بختیاری (شلیل) | ادیب خوانساری | ارکستر معروفی |
| ۲ | OHB 1019 | خون دل | ادیب خوانساری | ارکستر معروفی |
| ۳ | OHB 1020 | شکار رفتن خانم ها | مرتضی احمدی | ارکستر معروفی |
| ۴ | OHB 1023 | عاشق لات | مرتضی احمدی | ارکستر معروفی |
| ۵ | OHB 1029 | مستم مستم | دسته ی هنردوستان | ارکستر معروفی |
| ۶ | OHB 1030 | هروای (محلی کردی) | دسته ی هنردوستان | ارکستر معروفی |
| ۷ | OHB 1031 | گان گان | دسته ی هنردوستان | ارکستر معروفی |
| ۸ | OHB 1032 | گوهری | دسته ی هنردوستان | ارکستر معروفی |
| ۹ | OHB 1039 | جاهل معرفت دار | مرتضی احمدی | ارکستر معروفی |
| ۱۰ | OHB 1040 | افرا چشمه بهشهر ۱ | دلربا (بتول خرمی - فتانه) | ارکستر معروفی |
| ۱۱ | OHB 1046 | سوز هجران | بنان | ارکستر معروفی |
| ۱۲ | OHB 1049 | غم عشق | بنان | ارکستر معروفی |
| ۱۳ | OHB 1050 | کتانه کتانه | دسته ی هنردوستان | ارکستر معروفی |
| ۱۴ | OHB 1082 | گلپری جون ۱ | مرتضی احمدی | ارکستر معروفی |
| ۱۵ | OHB 1083 | گلپری جون ۲ | مرتضی احمدی | ارکستر معروفی |
| ۱۶ | OHB 1149 | دشتی (دیلمان) | بنان | ارکستر معروفی |
| ۱۷ | OHB 1153 | رقص چوپی | --- | ارکستر معروفی |
| ۱۸ | OHB 1188 | افرا چشمه بهشهر ۲ | دلربا (بتول خرمی - فتانه) | ارکستر معروفی |
نگاهی به دیگر آثار صوتی بهجامانده از صبا
علی‌رغم ادامه‌ی ضبط صفحات گرامافن ۷۸ دور تا حدود سال ۱۳۳۸ شمسی (دو سال پس از درگذشت صبا) تا کنون اثری یا اطلاعاتی مبنی بر ضبط صفحه‌ای از صبا پس از ۱۳۲۶ یافت نشده است. شاید یکی از دلالیل آن رواج دستگاه‌های ضبط و پخش نوار مغناطیسی (ریل) از سالهای ۱۳۳۰ به بعد باشد. چرا که به دلیل وجود زمان کافی برای اجرا و ضبط برنامه بر روی این نوارها (بین ۱۵ دقیقه تا یک ساعت به صورت پیوسته)، قطعات کامل‌تر و مفصل‌تری نسبت به صفحات ۷۸دور می‌توانست بر روی آن اجرا شود. ضمن اینکه در این سال‌ها صبا بیشتر تمایل به شرکت در محافل صمیمی دوستانه داشت و در این مجالس بود که سه‌تار صبا نیز هم‌پای ویلن و آوازش به گوش دوستان صاحب‌دل می‌رسید و بر روی نوارها ضبط می‌شد. البته نباید ناگفته بماند از حدود ۱۳۲۳ به بعد تعداد محدودی دستگاه ضبط وپخش خصوصی صفحه و نوار مغناطیسی سیمی به ایران آمد و برخی متمولین که با هنرمندان حشر و نشر داشتند اقدام به ضبط محفلی و خصوصی ساز و آواز برخی اساتید کردند. صفحات خصوصی نادری از سه‌تار و ویلن صبا، ضبط‌شده در حدود ۱۳۲۷ تا ۱۳۳۰ در برخی مجموعه‌های خصوصی تا کنون دیده شده است.
صبا از سالهای آغازین تأسیس رادیو تا پایان عمر با این رسانه همکاری مستمر داشت و در برنامههای مختلف رادیو تهران و بعدها رادیو ایران (و حتی در برنامههای رادیو جهت پخش برای اروپا) به صورت تکنواز، همنواز، تنظیم کننده و سرپرست ارکستر شرکت می‌کرد ولی متأسفانه به دلیل فقدان وسیله‌ی ضبط و اجرای زنده‌ی برنامه‌ها، تا قبل از دهه‌ی ۱۳۳۰ اثری از نواخته‌های رادیویی صبا به دست نیامده است.
آثار ضبط‌شده از صبا بر روی نوارهای مغناطیسی را می‌توان به دو دسته‌ی آثار ضبط خصوصی در منزل دوستان (به خصوص دکتر پزشکان) وآثار اجراشده در برنامههای رادیویی تقسیم کرد که همگی بین سالهای ۱۳۳۰ تا ۱۳۳۶ شمسی اجرا و ضبط شده‌اند.
- آثار ضبط خصوصی:
این آثار که از حدود سالهای ۱۳۳۰ تا پایان عمر صبا را در بر دارند (آخرین ضبط یافت‌شده از صبا مربوط به نوزدهم آذر ۱۳۳۶، و ده روز قبل از درگذشت وی است) بخش اعظمی از دستگاه‌ها و مایه‌های موسیقی ایرانی را شامل می‌شود که بیشتر با سه‌تار یا ویلن نواخته شده است. در اغلب این آثار حسین تهرانی نیز حضور دارد و با تمبک و گاه آوای خود، ساز صبا را همراهی می‌کند. همچنین آثار پراکنده‌ای نظیر آواز قاضی عسکر (خواننده‌ی شهیر اصفهانی، در مایه‌ی بیات اصفهان)، علی مستوفیان (در مایه‌ی سه‌گاه با تمبک علی تجویدی)، ادیب خوانساری، خاطره‌ی پروانه، منوچهر همایون‌پور و آذر عظیما (حنانه) به همراه ساز صبا موجود است که گاه با ویلن و گاه سه‌تار همراهی شده‌اند. برای نمونه از ضبط‌های ویلن صبا می‌توان به اجرا در مایه‌های چهارگاه، همایون، ماهور، دشتی، سه‌گاه، راست‌پنجگاه، نوا، افشاری، بیات ترک، ابوعطا، شور، بیات اصفهان، شوشتری و منصوری اشاره نمود. همچنین نمونه‌های ضبط خصوصی از سه‌تار صبا را می‌توان در مایه‌های چهارگاه، بیات اصفهان، ماهور، نوا، ابوعطا، افشاری و شور شنید[۱۲].
- آثار ضبط‌شده‌ی رادیویی:
دسته‌ی اولِ این آثار شامل برخی تکنوازی‌های پانزده دقیقه‌ای و گاه همنوازی‌های صبا با فرامرز پایور است که به صورت مستقل در رادیو اجرا و ضبط شده است و متأسفانه تعداد بسیار اندکی از آنها امروز در دست است. برای [مثال] می‌توان به تکنوازی صبا در بیاتترک و همنوازی شور با سنتور پایور اشاره کرد که در ابتدای دومی مصاحبه‌ی کوتاهی نیز با صبا صورت گرفته است.
دسته‌ی دوم شامل برنامه‌هایی است که به همت داود پیرنیا از حدود سال ۱۳۳۵ با عنوان گلهای جاویدان، یک شاخهگل و گلهای رنگارنگ ضبط شده است. دو برنامه نخست در ابتدا بدون شماره پخش شده و پس از چند برنامه، شماره‌گذاری شده‌اند. اولین شماره‌های برنامه‌ی یک شاخهگل آثاری از آذر عظیما به همراهی ویلن صبا و سنتور پایور است. در بعضی برنامههای گلهای رنگارنگ (که از شماره‌ی ۱۰۰ آغاز شد) نیز برنامه‌هایی با شرکت صبا به عنوان تکنواز، همنواز، تنظیم کننده و سرپرست ارکستر گلها ضبط شده و به یادگار مانده است. برای نمونه از جمله‌ی این برنامه‌ها می‌توان به شماره‌های ۱۰۷، ۱۰۹، ۱۱۸، ۱۲۵، ۱۳۴، ۱۳۶ و۱۵۵ اشاره کرد. آخرین برنامه‌ی گلهای رنگارنگ (به ترتیب پخش) در زمان حیات صبا، برنامه‌ی شماره‌ی۱۷۲ است (ای امید دل من کجایی در مایه‌ی شور ساخته‌ی پرویز یاحقی با صدای بنان که صبا در اجرای ترانه به همراه ارکستر حضور دارد) و برنامههای بعدی (شماره‌های۱۷۳ و۱۷۴) [۱۳] به یاد صبا و درگذشت وی اختصاص دارد[۱۴].
سایر اسناد صوتی
از حدود سال ۱۳۳۸ شمسی که نسل صفحات ۷۸دور جای خود را به صفحات ریزشیار ۳۳ و ۴۵دور داد، نمونه‌هایی از ساز صبا بر روی این صفحات بازتولید و پخش گردید که از آن جمله می‌توان به صفحه‌ی ۴۵دور با عنوان برچسب «اختصاصی» (احتمالا از سری صفحات تولیدی کمپانی مونوگرام) که حاوی اجرایی از چهارمضراب زنگ شتر صباست اشاره کرد که در سالهای آغازین دهه ی ۴۰ تولید شده است.
همچنین صفحه‌ی ۳۳دوری (با قطر ۲۵ سانتی‌متر و مدت زمان دو روی صفحه ۳۰ دقیقه) حاوی اجرایی از قطعه‌ی مشتاق و پریشان اثر وزیری است که با صدای بنان و جواب آواز صبا در مایه‌ی ابوعطا در حدود سال ۱۳۴۰ شمسی تولید و به بازار عرضه شد.
آخرین سند صوتی مرتبط با صبا صفحه‌ای ۳۳دور (با قطر ۲۵ سانتی‌متر) از انتشارات کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان است که در سال ۱۳۵۲ به «زندگی و آثار ابوالحسن صبا» اختصاص یافت. این صفحه که مدت زمان آن ۳۰ دقیقه است با گویندگی فیروزه امیرمعز حاوی شرحی از زندگی و فعالیت‌های هنری صباست که در لابه‌لای متن آن نمونه‌هایی از ویلن، سه‌تار، مصاحبه و برخی اسناد صوتی دیگر پیرامون زندگی و آثار صبا گنجانیده شده است.
محمدرضا شرایلی
[۱] - جنس این صفحات از قیر طبیعی (شلاک) است که به خاطر ضخامت، وزن و شکنندگی زیاد در قیاس با صفحات پلاستیکی (وینیل) در ایران به صفحات سنگی مشهور شده‌اند. حیات موسیقایی این رسانه در ایران از سال ۱۲۸۴ تا ۱۳۳۸ شمسی بود که پس از آن جای خود را به صفحات ریز شیار پلاستیکی (۴۵دور و ۳۳دور) و نوارهای ریل مغناطیسی داد.
[۲] - پیش از سال ۱۹۲۷ میلادی ضبط صدا بر روی صفحات گرامافن به صورت آکوستیکی و بدون استفاده از نیروی برق جهت فزون‌سازی صدا صورت می‌گرفت. در این روش انرژی صوت حاصل از ساز یا حنجره‌ی خواننده مستقیماً به پرده‌ی مرتعش دیافراگمِ ضبط برخورد می‌کرد و نهایتاً منجر به لرزش سوزن حکاک در شیارهای صفحه‌ی ضبط اولیه (از جنس موم) می‌شد که در این روش بخشی از انرژی در اثر استهلاک مکانیکی از بین رفته و صدای ضبط‌شده ضعیف‌تر و مخدوش‌تر از صوت اولیه در گستره‌ی فرکانس محدودتری پخش می شد.
[۳] - سری اول صفحات فارسی کمپانی پلیفن در ۱۳۰۶ شمسی در تهران ضبط شده است.
[۴] - نکته‌ی جالب در این صفحات آنست که وزیری همچون موسیقی‌دانان اروپایی آثار خود را شماره‌گذاری کرده و این شماره‌ها روی برچسب صفحات نیز ذکر شده‌اند. مانند «وزیری: اپوس ۱۱۸، ماهور اسرار عشق» یا «وزیری: اپوس ۹۲ شماره‌ی ۲، چهار گاه وصال دوست».
[۵] - در میان روی اول صفحه – تصنیف ای وطن- قسمت اول قطعه که وزن دوضربی سنگین دارد و در میان روی دوم آن – رنگ دشتی- قسمت آخر زردملیجه که وزن دو ضربی تند دارد اجرا شده است. توضیحات شادروان خالقی در صفحات۲۶۴ و ۲۶۵ جلد دوم کتاب سرگذشت موسیقی ایران در خصوص قطعه‌ی زرد ملیجه با اجرای صبا خواندنی است. همچنین خالقی در این جلد از کتاب خود با شرح و تفصیل از اغلب آثار ضبط‌شده‌ی مدرسه‌ی عالی موسیقی یاد کرده است. مسئله قابل ذکر آنست که مجوز تأسیس بخش موسیقی مدرسه‌ی صنایع ظریفه‌ی رشت با مدیریت صبا در ۲۵ تیر ماه ۱۳۰۸ شمسی به تصویب شورای عالی معارف رسید ولی پیش از آن صبا در گیلان بود و پس از چند ماه به تهران باز‌گشت و در این زمان است که قطعات برگرفته از موسیقی محلی آن خطه را برای ویلن تنظیم و در صفحه‌ی ای وطن نمونه‌ای از آن را نواخته است لذا می‌بایست تاریخ ضبط این صفحات که در برخی منابع ۱۳۰۶ شمسی ذکر شده است اصلاح شود.
[۶] - ضیاء مختار تجویدی، استاد پیانوی هنرستان و پسر عموی شادروان علی مختار تجویدی (علی تجویدی) بود.
[۷] - ۴ سفر در دوره ی رضا شاه ( سالهای ۱۳۱۴، ۱۳۱۶و ۱۳۱۷ شمسی) به حلب، برلین و بغداد و چهار سفر در زمان پهلوی دوم به هندوستان در سالهای ۱۳۲۴ و۱۳۲۵ شمسی. البته پیش از آن نیز در دوره‌ی قاجار تعدادی از هنرمندان طی سه سفر به پاریس (۱۲۸۶)، لندن (۱۲۸۸) و تفلیس (۱۲۹۳) به منظور ضبط صفحه و اجرای کنسرت، اسناد صوتی مهمی از موسیقی آن روزگار به یادگار گذاشته‌اند.
[۸] -در کتاب خاطرات سید جواد بدیع‌زاده –گلبانگ محراب تا بانگ مضراب- صفحات ۲۰۰ تا ۲۲۰ شرح مبسوط ولی نا‌منظمی از این سفر و ضبط صفحات ذکر شده است.
[۹] - برای مثال در صفحه‌ی «گل پونه» یا «شوفر» آوای صبا همراه بدیع‌زاده شنیده می‌شود.
[۱۰] - این صفحه اولین اجرای ترانه‌ی مشهور شد خزان با آهنگی از بدیع‌زاده و شعر رهی معیری است. بدیع‌زاده این ترانه را برای بار دوم در مجموعه صفحات کمپانی اودئون آلمان در سفری که در سال ۱۳۱۶ شمسی به برلین داشت به همراه تار ساتری و ارکستر آلمانی اجرا و ضبط کرد که غالباً اجرای متأخر در دسترس علاقه‌مندان بوده و شنیده شده است.
[۱۱] - از دیگر نوازندگان این ارکستر می‌توان به جواد معروفی، محمود ذوالفنون، حسنعلی وزیری‌تبار، نصرالله زرین‌پنجه و حسین تهرانی اشاره کرد که در این صفحات آثاری از ایشان نیز ضبط شده است. همچنین در تصاویری که از صحنه‌های فیلم طوفان زندگی به کارگردانی علی دریابیگی و تهیه کنندگی اسماعیل کوشان در سال ۱۳۲۷ از ارکستر انجمن موسیقی ملی باقیست، صبا به عنوان ویلن اول ارکستر دیده می‌شود.
[۱۲] - از ساز صبا در برخی مایه‌ها بین دو تا پنج اجرای متفاوت در دست است.
[۱۳] - برنامه‌ی گلهای رنگارنگ شماره‌ی ۱۷۳ در مایه‌ی سه گاه با تصنیفی از ساخته‌های تجویدی و معینی کرمانشاهی همراه است که با صدای مرضیه اجرا شد و برنامه‌ی شماره‌ی ۱۷۴ نیز در مایه‌ی سه‌گاه است که تصنیفی از ساخته‌های خالدی و نواب صفا را با صدای بنان در بر دارد.
[۱۴] - ذکر این نکته ضروری است که برنامههای گلها در ابتدا به صورت مجزا و به تفکیک قسمت‌های مختلف آن ضبط می‌شد و مدتی بعد، پس از بازبینی و تدوین نهایی در ترتیب شماره‌گذاری پخش قرار می‌گرفت و الزاماً شماره‌های ذکرشده در برنامه‌ها به منزله‌ی ترتیب ضبط آنها نیست. برای نمونه برنامه‌ی گلهای رنگارنگ شماره‌ی ۱۷۶ درمایه‌ی دشتی (دیدی ای مه با آهنگ حسین یاحقی و خوانندگی بنان) به رهبری صبا اجرا و ضبط شده بود که پس از درگذشت وی شماره‌گذاری و پخش شد و در ابتدای آن عبارت «ارکستر به رهبری شادروان ابوالحسن صبا» توسط گوینده ذکر شده است.
افزودن دیدگاه جدید