مروری بر ساخت سه تار
رضا هژبری
بخش اول:
آشنایی مختصری با چوب های سه تار
سه تار از اجزاء مختلفی تشکیل شده که برای شناخت بهتر ساز، شناخت اجزاء آن اهمیت فراوانی دارد. این اجزاء که هر کدام از مصالح بخصوصی تشکیل شده است، از لحاظ کیفیت بسیار حائز اهمیت هستند؛ زیرا کیفیت مصالح تشکیل دهنده ی سهتار همراه تناسبات رعایت شده در ساز است که درجه و رتبه آنرا مشخص می کند. از آنجائی که قسمت اعظم سه تار از جنس چوب ساخته شده لذا استفاده از چوب مناسب و مرغوب در ارتقاء کیفیت محصول نهائی موثر است. جنس کاسه و صفحه سه تار از چوب توت و جنس دسته از چوب گردو است؛ البته برای کاسه و دسته از چوب های دیگری نیز استفاده می شود ولی استفاده از چوب توت و گردو از دیرباز به صورت سنتی بین سازندگان قدیم تا به امروز رواج داشته است.
ریزساختار چوب:
در اینجا به موارد مهم ریزساختار چوب ها بطور کلی می پردازیم: ترکیبات تشکیل دهنده ی سلول چوب عبارتند از: کَربوهیدرات ها، لیگنین، مواد استخراجی و ترکیبات معدنی. کربوهیدرات های موجود در چوب عمدتاً از سلولز و هِمیسلولز تشکیل شده اند.[۱]
سلولز :celluloseساختار اولیه ی دیواره ی سلول گیاهان از سلولز ساخته شده و بخش عمده ی هر چوب یعنی در حدود ۴۵-۴۰ درصد از همین ترکیب ارگانیک تشکیل یافته است. تجمع ترکیبات سلولزی با یکدیگر تشکیل لیفِ سلولزی میدهند که در کنار پیوندهای هیدروژنی، استحکام کششی بالائی به چوب می دهد. سلولز از نظر خواص ظاهری ماده ایست سفید رنگ، بدون بو، که در حلال های ساده مانند آب و الکل، اتر و اسیدها و قلیاهای رقیق حل نمی شود. سلولز در حرارت صد و پنجاه درجه سانتیگراد تغییر رنگ می دهد و قهوه ای می شود و در حدود سیصد درجه سانتیگراد به کلی تجزیه می گردد.
هِمیسلولزHemicellulose : حدود ۳۰-۲۰ درصد از چوب را تشکیل می دهد. نقش همیسلولز در چوب انتقال آب در درخت است همچنین به عنوان ماده ی ساختمانی در دیواره سلول عمل می کند.
لیگنین lignin: حدود ۲۵ درصد از وزن چوب را تشکیل می دهد. لینگین به درخت استحکام داده و مانع نفوذ آب در عرض سلول های چوبی و تسهیل انتقال آب و شیره ی گیاهی در بافت چوب می گردد. همچنین لیگنین یکی از عوامل اصلی دوام طبیعی در چوب است. رنگ زرد کاغذهای کاهی و حالت کهنگی آن به علت وجود لیگنین در این نوع از کاغذها است برخلاف کاغذهای کاملاً سفید که تمام لیگنین موجود در چوب را استخراج می کنند و فقط سلولز باقیمانده عامل سفیدی در کاغذهای مرغوب است. لیگنین همچنین عامل اصلی ایجاد رنگ قهوه ای در ساختار چوب است.
مواد استخراجی :اجزای شیمیایی موجود در چوب که درکل بخش کوچکی را تشکیل می دهند در حلال های آلی یا در آب انحلالپذیرند. این مواد در ترشحات بیرونزده از درخت مشاهده می شود که بر دو دسته اند: چربیدوست و آبدوست. اصطلاح رِزین را برای مجموعه ی عصاره های چربیدوست به کار می برند که غیرقابل حل در آب هستند.
ترکیبات معدنی: به ندرت به یک درصد از وزن چوب خشک می رسند معمولاً شامل نمک هائی از قبیل کربنات، سیلیکات و فسفات ها هستند. فراوانترین یُون های فلزی چوب عبارتند از: کلسیم، پتاسیم و منیزیم. لازم به ذکر است در ترکیبات معدنی چوب توت، آرسنیک و سیانور وجود دارد که علت اصلی سمی و مضر بودن چوب توت است که برای سازندگان مشکلاتی بوجود می آورد (همان).
برخی خصوصیات فیزیکی چوب:
یکی از خصوصیات مهم چوب، شکلپذیری است که در سازسازی اهمیت فراوانی دارد. از آنجائی که اکثر عناصر تشکیل دهنده ی چوب رشته ای شکل بوده و کاملاً فشرده نیستند (یعنی دارای فضای خالی هستند، به صورتی که هوا می تواند در آن جریان داشته باشد) بنابراین می توان آنرا به اسفنج تشبیه کرد که رطوبت موجود در هوا را جذب کرده که باعث افزایش وزن و ابعاد چوب می شود یا بالعکس در هوای خشک رطوبت موجود در چوب خارج شده و از وزن و ابعاد آن کاسته می گردد. به همین دلیل چوب جسمی هیگروسکوپ (hygroscopic) (جاذب و دافع رطوبت) است.
آب هیگروسکوپیک یا آب غشائی، سطوح ذرات را می پوشاند و ضخامت های متفاوتی دارد ولی هیچگاه از یک دهم میکرون بیشتر نمی شود و به هیچ عنوان در اثر نیروی جاذبه قابل جابهجایی نیست. از طرفی چوب دارای خواص هر سو-نا یکسان (anisotropic) می باشد. به همین علت است که خواص آن در جهات مختلف یکسان نیست و تحمل آن در برابر نیروهای وارده در جهت های مختلف متفاوت است (برعکس اجسام هر سو-یکسان مانند شیشه).
از دیگر موارد مهم در بررسی چوب، ساختار ناهمگن (Heterogenic) آن است. با اینکه چوب دارای ساختمان درونی سازمانیافته است ولی سلول های آن همگی یکشکل و یکاندازه نیستند و اندازه سلول ها تفاوت دارند و حفرات بعضی بزرگتر یا کوچکتر و دیواره آنها با توجه به شرایط رویشی که دارند گاه ضخیم و گاه نازک است و بالاخره بعضی از آنها پر از مواد ذخیره ای بوده و بعضی دارای منافذ بیشتری هستند. ویژگی هر چوب در بین گونه های مختلف تابع خواص ژنتیکی متفاوت است که باعث می گردد خواص فیزیکی آن در بین گونه های مختلف و حتی در یک گونه در قسمت های مختلف چوب متفاوت باشد. [۲]
ساختمان تنه ی درخت
در اینجا ساختمان تنه یک درخت را به اختصار بیان می کنیم. پوست درخت از دو قسمت بیرونی و درونی تشکیل شده است. بعد از پوست، قسمت بعدی لایه ی زاینده نام دارد که تکسلول است و در هنگام رشد درخت به دو قسمت تقسیم می شود: قسمت اول به قسمت درونی پوست درخت تبدیل شده و قسمت دوم تبدیل به برونچوب می گردد که عامل انتقال شیره از ریشه به ساقه های درخت است. در گذر زمان که لایه ی زاینده سلول های جدید تولید می کند، برونچوب فعالیت خود را از دست می دهد و تبدیل به درونچوب می شود که تشکیل دهنده ی قسمت سخت تنه است و باعث استحکام و پایداری درخت است. قسمت اعظم برش عرضی در درختان قطور از درونچوب تشکیل شده است که در سازسازی مورد استفاده قرار می گیرد. در مرکز تنه، مغز درخت قرار دارد که نخستین حلقه ی سالیانه آنرا فراگرفته است.
حلقه های سالیانه دایرهوار در دور مغز درخت قرار دارند که هر حلقه یکسال از سن درخت را نشان میدهد. فاصله بین حلقه ها در انتخاب چوب مناسب برای سازسازی اهمیت بسیار دارد به طوری که هر چه این حلقه ها بهم نزدیکتر و متراکمتر باشند چوب مرغوبتر است. به همین دلیل درخت هائی که در مناطق خشک و گرم رشد می کنند بسیار مناسب هستند. در ایران درختهای توت حاشیه ی کویر و شهرهای با آب و هوای گرم و خشک مناسبتر از درختان مناطق پرآب و مرطوب هستند. علت آن است که در مناطق پرآب درختان سریعتر از مناطق خشک رشد می کنند بنابراین فاصله ی بین حلقه های سالانه بیشتر خواهد شد.
حال پس از انتخاب چوب با حلقه های سالیانه ی متراکم، نوبت به برش چوب می رسد. در این مرحله برش ها می بایست با دقت تمام در جهت عمود بر حلقه های سالیانه انجام شود. پس از برشکاری مرحله ی بعدی خشک کردن چوب است. برای خشک کردن چوب های بریدهشده می بایست آنها را به طور طبیعی در سایه و در مسیر هوا قرار داد (شیرازی،۱۳۸۱).
در حقیقت اصطلاح خشک کردن چوب، با توجه به پدیده ی هیگروسکوپیک، به معنی خشک کردن مطلق چوب و یا درصد رطوبت صفر نیست؛ بلکه رسیدن به درصد رطوبت بهینه ی چوب در طول زمان مدنظر است. زیرا چوب همیشه دارای درصدی از رطوبت است که در اثر مطابقت با شرایط آب و هوائی هر منطقه متفاوت است. لذا به نظر نگارنده منظور از خشک کردن، سالخوردگی چوب است. در طول سالخوردگی، چوب مکرراً در فصول مختلف سال در معرض رطوبت های مختلف قرار گرفته و کهنه می گردد و این کهنگی در مرور زمان اتفاق می افتد. در حقیقت تطابق آب و هوایی چوب در طول زمان در یک منطقه ی جغرافیائی خاص و با نوسانات درصد رطوبت متفاوت در آن محیط صورت می پذیرد (climatize) تا پس از استفاده در ساز به علت تغییرات درصد رطوبت، شکل خود را از دست ندهد یا ترک نخورد.
لازم به ذکر است از طرفی هر چه چوب مرطوبتر باشد خاصیت عایق بودن آن در برابر صدا بیشتر است بنابراین رطوبت بالای چوب یا در اصطلاح خیس بودن چوب به دو صورت تاثیر منفی بر روی ساز دارد نخست در تغییر شکل ظاهری ساز و سپس تأثیرگذاری در خصوصیات صوتی ساز.
منابع ومـأخذ:
جلیلوند،مریم:پایگاه اطلاع رسانی شهرکتاب،کدمطلب۳۷۵۱ ،۱۳۹۲
چایچی اصفهانی،جواد:سه تارساز،تهران،نی،۱۳۷۳
شیرازی،ناصر:روش ساختن سه تار،تهران،پارت،۱۳۸۱
مسعود:چوب چیست؟https://ma0fa.blogfa.com, ،صنایع چوب و کاغذ مشهد،۱۳۸۹
صنایع چوب آتش کار:ریزساختارچوب،https://atwood.ir ،2019
افزودن دیدگاه جدید